Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Як ужо гаварылася, начальнік турмы на Лукішках Чакала 21 студзеня 1933 года на запатрабаванне Міністэрства справядлівасці напісаў рапарт аб турэмнай «кар’еры» Тарашкевіча. Ведаў, што гэты дакумент патрэбны для абмену, які мае адбыцца. Апрача гэтага, 3 сакавіка 1933 года адразу пасля вынясення прыгавору апеляцыйным судом спецыяльным лістом нагадаў судовым уладам, што Тарашкевіча можна забраць у Гародню. I Тарашкевіч вярнуўся ў гарадзенскую турму, адкуль 28 красавіка разам з групай вязняў быў пераведзены ў турму ў Плоцку, а адтуль — у Каранова. За ім вандравалі лісты жонкі, высланыя яшчэ ў турму на Лукішках.
16 жніўня 1933 года ў Каранова прыйшоў чарговы грашовы перавод (ен быў адрасаваны на Вільню), на якім Тарашкевіч прачытаў, што маці ўрэшце выбралася ў Вільню. На жаль, запознена. Была ў Вільні, калі сын быў ужо ў Плоцку ці Каранове. Сына, якім ганарылася, якога любіла і якому засталася вернай, калі іншыя яго асудзілі, ніколі ўжо болып не ўбачыла.
У «кнігах вязняў» розных турмаў захаваліся запісы «аб паводзінах крымінальнага вязня Браніслава Тарашкевіча». У турме на Лукішках: «Спакойны, скрытны, хітры, салідарызуецца з камуністамі, да персаналу адносіцца здавальняюча, не працаваў, здаровы». Гэты запіс зроблены 23 сакавіка 1933 года. Другі — у тых самых Лукішках 28 красавіка 1933 года яшчэ карацейшы: «Спакойны, салідарызуецца з камуністамі». Перавезены з Гародні ў Плоцк, заслужыў насгупнай ацэнкі, выстаўленай 5 мая 1933 года: «Спакойны, шпацыр праводзіць адзін, не шукае кантактаў з камуністамі, паводзіны карэктныя». А ў Каранове дадзена яму такая атэстацыя: «Скрытны, уплывовы, рашучы камуніст, паводзіў сябе здавальняюча».
Калі Тарашкевіч знаходзіўся ў Каранове, начальнік макатоўскай турмы ў Варшавела вул. Ракавецкай, 47 выслаў 10 жніўня 1933 года ліст да камісарыяту паліцыі ў Каранове, каб «адпаведна з рэскрыптам Міністэрства справядлівасці ад 7 жніўня 1933 года перавезці ў Варшаву вязня Браніслава Тарашкевіча...»4і. Быў яшчэ Тарашкевіч, хоць і нядоўга, у трэцяй варшаўскай турме. У яго біяграфіі гэта дробязь. Але для гэтай кніжкі мела вялікае значэнне, бо ў архіве канцылярыі макатоўскай турмы захавалася шмат звестак пра блуканні і пра ўвесь турэмны шлях Тарашкевіча. Яны знаходзяцца ў яго папцы, падрыхтаванай да абмену. Архівы ж іншых турмаў, у якіх знаходзіўся Тарашкевіч, захаваліся не поўнасцю.
I на завяршэнне апошняга раздзела, які датычыць жыцця Тарашкевіча ў Полыпчы, прывядзбм апошні дакумент, звязаны з абменам. Гэта дакумент Міністэрства ўнутраных справаў да адпаведных паліцэйскіх органаў. Змяшчаем яго цалкам:
«Мін. унутр. спраў Сакрэтна
Варшава
1 верасня 1933 г. В. пільна
абмен паліт. вязняў.
Міністэрства ўнутраных справаў паведамляе, што на падставе рашэння Рады міністраў ад 16 жніўня г. г. адбудзецца 6 верасня г. г. у Коласаве абмен палітычнага вязня
Тарашкевіча Браніслава, які знаходзіцца ў макатоўскай турме, на Аляхновіча Францішка, які зняволены ў СССР. Выезд Тарашкевіча прызначаны на 6.IX. б. г. а г. 0.20 (з аўторка на сераду) з Варшавы — Усходні вакзал, пасажырскім цягніком, які прыбывае ў Стоўбцы а г. 13.50. Канвой будзе складацца з 2-х функцыянераў п. п.
У сувязі з гэтым Міністэрства ўнутраных справаў просіць зрабіць адпаведныя распараджэнні з мэтай прадухілення якіх-небудзь маніфестацыяў з боку камуністычнай арганізацыі на карысць СССР у час праезду Тарашкевіча праз важнейшыя мясцовасці па чыгуначнай лініі, прыпынках на станцыях і ў саміх Стоўбцах.
Агляд рэчаў Тарашкевіча правядуць органы КОП (Korpus Ochrony Pogranicza).
Ян Бах.
Радца міністрыяльны»4і.
1 Акт па справе Браніслава Тарашкевіча і інш. СА ЦК, Архіў Дурача, 105, 2223. К. 2.
2 Акт па крымінальнай справе Браніслава Тарашкевіча і іншых. 28—29 лістапада 1932 г. Пратакол галоўнага судовага разбору. ЦДА Літвы, фонд 131, воп. 209, справа 507.
3 Тое, што Тадэвуш Скальскі быў прыцягнены да гэтай акцыі і пасланы ў Тчэў, пацвярджае адно: арышт Тарашкевіча быў папярэдне старанна падрыхтаваны. Скальскага ведалі яшчэ з працэсу Грамады. Адзін з абаронцаў, Казімір Петрусевіч, у сваей абарончай прамове сказаў пра яго: «На чале дзяржаўнай паліцыі ў Глыбокім стаіць Скальскі... Ад яго ў Глыбокім залежыць жыцце 1 смерць грамадзян у літаральным сэнсе гэтага слова». Гл.: Kazimierz Petrusewicz, Proces BWRHromady. Mowa obroncza adwokata, Wilno, 1928. S. 52.
4 Гэтая інфармацыя ўзята з аўтабіяграфіі Тарашкевіча, напісанай 15.ХП.1933 г.
5 Кніга вязняў. ЦА ЦК, папка 1912. К. 20.
6 Ліст начальніка гарадзенскай турмы да начальніка турмы на Св. Крыжы: «Пошта Слупя Нова Сакрэтна. У даверанай мне турме адчуваецца поўны недахоп наручнікаў, якія ў некаторых выпадках могуць знайсці паспяховае прымяненне да пэўнай катэгорыі вязняў.
Узор наручнікаў (скрыпка), якімі карыстаюцца на Св. Крыжы, вельмі практычны, а таму, жадаючы прьімяніць гэты ўзор у сябе, ветліва прашу пана начальніка пазычыць мне адпу пару наручнікаў гэтага тыпу на кароткі час, якія пасля выкарыстання неадкладна адашлю п. начальніку назад.
Карыстаючыся выпадкам, шлю Пану самыя сардэчныя пажаданні Вясйлых Святаў (Калядаў). 3 павагай — начальнік турмы, падкамісар (подпіс нечытэльны)». 21 снежня 1932 г. Дзярж. архіў Гродзенскай вобл. (далей ДАГВ), ф. 55, справа 204. К. 184.
7 Пэўную інфармацыю пра Яна Квяткоўскага дае спіс гарадзенскай турэмнай варты. Тамсама. Справа 204. С. 1—86.
8 Тамсама. Справа 182. К. 182; тамсама, справа 204. К. 180.
9 Тамсама. Справа 188. К. 207, 222, 140, 143.
10 Тамсама. Справа 188. К. 277.
11 Аўтабіяграфія Тарашкевіча ад 15.XII.1933 г.
12 Ліст Багданьчука да аўтара. ЦА ЦК, м/ф 1684.
13 Гэта была сардэчная недастатковасць. Аўтабіяграфія Тарашкевіча ад 15.XII.1933 г.
14 Пісьмо с. следчага Ю. Булі-ака да пракурора Пшыбыльскага. ЦДА Літвы, фонд 131, воп. 2, справа 1645. С. 244.
15 Пад ўплывам крыўдных для Антона Луцкевіча поглядаў КПЗБ Тарашкевіч у гэтай адозве аднолькава ацэньваў Луцкевіча і Астроўскага як здраднікаў беларускай народнай справы. Сёння ніхто з гісторыкаў не прызнаў бы гэтага закіду адносна Луцкевіча за справядлівы.
16 Дапускаем, што Тарашкевічу ўдалося схіліць.на свой бок аднаго з турэмных дазорцаў. У пракурорскіх актах яго справы знаходзяцца пратаколы допыту некалькіх дазорцаў. Яны не выключаюць такой магчымасці. Вядома, што гарадзенская арганізацыя КПЗБ многія гады падтрымлівала кантакт з турэмным партыйным камітэтам праз турэмных дазорцаў. Быць можа, што Тарашкевіч карыстаўся гэтымі каналамі.
17 Сшытак рукапісу, у якім знаходзіцца пераклад XI і XII кнігі «Пана Тадэвуша», адшукала ў Вільні вучаніца Тарашкевіча Марыя Маслоўская у доме былога бухгалтара Беларускага банка ў Вільні Марыі Паўловіч. Аказалася, што ў той час Тарашкевіч хаваў у сейфе самыя важныя матэрыялы і сярод іх матрыцы граматыкі. За інфармацыю, якая датычыць адшукання фрагментаў арыгінала перакладу «Пана Тадэвуша», сардэчна дзякую асабліва пані Людвіцы Войцік. Знойдзены сшытак перакладу «Пана Тадэвуша» перададзены аддзелу рукапісаў бібліятэкі АН БССР імя Якуба Коласа ў Мінску.
18 У турме Тарашкевіч набыў сардэчную недастатковасць. У пачатку 1932 г. хвароба набыла такія вострыя формы, што яго змясцілі ў шпіталь. He выключана, што на стан здароўя Тарашкевіча мела ўплыў інтэнсіўная праца над перакладам «Пана Тадэвуша», якая праходзіла ў цяжкіх турэмных умовах, у заўседным напружанні і знерваванасці.
19 Дакументы па гэтай справе, а таксама лісты Тарашкевіча знаходзяцца ў ЦДА Літвы, фонд 131, воп. 2, справа 1645. С. 401, 402, 403.
20 Кніга вязняў. ЦА ЦК. К. 28, 38, 39.
21 Тамсама. К. 59.
22 Акт па справе Браніслава Тарашкевіча і інш. ЦА ЦК, 105/2223. К. 50.
23 Падобна, што пытаўся ў таварышаў па турме ў Гародні, ці павінен прызнаць на судзе прыналежнасць да КПП.
24 Акт па крымінальнай справе Браніслава Тарашкевіча і інш. ЦДА Літвы, ф. 129, воп. 2, справа 2041. К. 131, 132.
25 Намек на тое, што Тарашкевіч быў лысы, а намнога старэйшы за яго Стэцкевіч яшчэ захаваў валасы.
26 Прыгавор акруговага суда ў Вільні. ЦА ЦК, 105/2223. К. 75—81.
27 Тамсама. К. 1.
28 Пра кампанію пратэсту гл.: «Месячная справаздача наваградскага ваяводы па стану бяспекі за снежань 1932 г.», ЦА МУС. С. 197; тамсама, В) 2, Люблін, т. 3. К. 35. Віленскі друк інфармаваў пра маніфестацыі такога ж тыпу, у тым ліку ў Алекшыцах каля Гародні. Фактычна акцыі пратэсту ахапілі шырэйшыя абсягі, асабліва за межамі краю: у БССР, Чэхаславакіі, Злучаных Штатах. Гл.: Купала Я. Збор твораў: у 7 т. Т. 4. С. 533.
29 ЦДА Літвы, фонд. 31, воп. 2, справа 507. С. 17.
30 Кніга вязняў. НА ЦК. К. 64.
зі Пратакол галоўнага судовага разбору. ЦДА Літвы, ф. 31, воп. 209, справа 507. К. 140—141.
32 Тамсама. К. 142.
зз Тамсама. К. 182.
34 М. Swiechowski, Akt II dramatu, «Kuner Wileriski», №49, 24.11.1933. S. 1.
35 Al. S., Biatoruski Chandi, «Przegl^d Wileriski», № 1, 15.1.1933.
36 S — wicz, Taraszkiewicz — Alechnowicz. Тамсама, №15/16, 24.IX.1933.
37 Паметка перад загалоўкам ліста такая: «Піша 6.ІІІ.1933г. вязень Тарашкевіч Браніслаў, які знаходзіцца ў павільене 1, у камеры № 169 у карна-следчай турме ў Вільні на Лукішках». Акт пракурора акруговага суда ў Вільні. ЦДА Літвы, фонд. 131, воп. 2, справа 1645. С. 412.
38 Рапарт начальніка турмы Чакалы ад 21.11.1933 г., напісаны на запатрабаванне Міністэрства справядлівасці аб Браніславе Тарашкевічу ў сувязі з абменам. Кніга вязняў. ЦА ЦК. К. 103.
39 Дакументы, якія датычаць абмену: Пастанова Савета Міністраў ад 16.VIII.1933 г. Архіў Новых актаў, фонд PRM, т. 67. К. 108; Прапанова міністра замежных справаў. Тамсама. К. 109; Абгрунтаванне. Тамсама. К. 111.
40 Крамко I. I., Юрэвіч A. К., Яновіч A. I. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. II. С. 163—164.
41 Кніга вязняў. ЦА ЦК. К. 144.
42 ЦА МУС, А/2, Люблін. Т. 70. С. 458.
Раздзел шосты
(1933-1938)
Першыя сустрэчы пасля абмену. —
Побыт у Маскве і праца ў Міжнародным аграрным інстытуце. — Другі шлюб. — Пераклад «Іліяды» і яе выданне. — Удзел у літаратурнай дыскусіі з нагоды стагоддзя з’яўлення «Пана Тадэвуша».— Хадайніцтва аб выездзе ў Іспанію. — Арышт і расстрэл. — Лёс сына. — Заключэнне.
Абмен, як паведамляў міністэрскі радца Ян Бах, адбыўся ў прызначаны тэрмін. Вера Тарашкевіч была папярэджана афіцыйным лістом пра месца і час абмену і чакала мужа на граніцы. Прывезла чамадан з рукапісамі і яго асабістымі рэчамі. Гэта была іх апошняя сустрэча. He здагадваліся тады яны, што развітваюцца назаўсёды. Жонка мела права пакінуць Польшчу і разам з сынам пераехаць да мужа. Урачыста абяцала выкарыстаць гэтую магчымасць і на самой справе рыхтавалася да пераезду.
КНІГІ ОНЛАЙН
