Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
I хоць на тытульным баку папкі Тарашкевіча чырвоным алоўкам накрэслены два радкі «8 гадоў. За камуністычную дзейнасць», гэта не быў звычайны камуністычны працэс, якіх у Полыпчы праходзіла мноства. Гэты працэс стаў наступным звяном у серыі грамадоўскіх працэсаў.
На які роздум наводзіць апошні працэс Тарашкевіча? Ён сведчыць аб безупыннасці левай плыні ў беларускім нацыянальным руху. Удзел Тарашкевіча ў выбарчай кампаніі ў сойм у 1930 годзе з’яўляецца відавочным выяўленнем гэтай безупыннасці. Можна з упэўненасцю сказаць, што гэты працэс яшчэ мацней зацвердзіў Тарашкевіча ў ролі правадыра беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. He толькі ўзвысіў яго асабістую ролю, але і паказаў дамінуючую ролю левай плыні ў беларускім грамадстве.
Пасля вынясення прыгавору віленская прэса пісала, што «Тарашкевіч выйграў працэс палітычна». «Кур’ер віленьскі» 24 лютага 1933 года (у дзень зацвярджэння прыгавору апеляцыйным судом) надрукаваў артыкул Мар’яна Свяхоўскага пад загалоўкам «Другі акт драмы»3*. Аўтар не пашкадаваў слоў, каб выказаць сімпатыю і хвалу Тарашкевічу: «Постаць самога Тарашкевіча вырысоўваецца ў лініях надзвычай шляхетных на фоне беларускіх адносінаў... у беларўскім руху з’яўляецца постаццю на незвычайна высокім маральным і ідэйным узроўні». У гэтым артыкуле Свяхоўскі ставіць асноўнае пытанне: «Ці Тарашкевіч, які ў турэмнай камеры перакладае на сваю родную мову «Пана Тадэвуша», з’яўляецца ворагам Полыпчы, як гэта хоча давесці абвінавачанне?»
«Няўжо сапраўды вораг?.. 3 жалем думаючы пра сучасную польскую рэчаіснасць, месяцамі прапускае праз сваё сэрца гэтае найдасканалейшае тварэнне польскага духу, каб аддаць яго свайму народу. Пранікае ў яго глыбіню, красу і чароўнасць... Зняволены Тарашкевіч выконвае тут нацыянальную службу, прысвойвае роднай мОве адзін з самых велічных твораў чалавечага генія, узбагачаючы нацы-
янальную культуру, спалучаючы яе з культурай заходняй у яе польскай інтэрпрэтацыі, закладваючы падваліны пад духоўнае збліжэнне двух такіх блізкіх, а часамі такіх далёкіх народаў. Такім чынам, для ідэі ўзаемаразумення, для ідэі ўзаемапазнання Белай Русі і Полыпчы Тарашкевіч робіць больш, чым цэлыя фалангі дасылаемых сюды часамі культуртрэгераў, якія, будучы чужымі тутэйшай свядомасці, часцей за ўсё аддаляюць яе ад Польшчы, чым набліжаюць».
Зусім відавочна, што Тарашкевіч ніколі не быў ворагам Польшчы. Ён быў ворагам польскай санацыі, польскіх урадавых колаў, быў ворагам палітыкі Пілсудскага не толькі ў адносінах да беларускага народа, але і да народа польскага.
Віленскі друк падкрэсліваў, што Тарашкевіч паводзіў сябе на працэсе з вялікай годнасцю і застаўся верным сабе. Таму, уласна кажучы, і лічылі, што «Тарашкевіч выйграў працэс палітычна».
3 віленскіх публікацыяў варта прыгадаць яшчэ адну: змешчаны ў «Пшэглёндзе віленьскім» артыкул «Беларускі Гандзі», напісаны паслом сойму з крыла беларускай хадэцыі Альбінам Стэповічамзз. Са зместу артыкула відаць, што аўтар прысутнічаў на працэсе і свой артыкул пісаў пад непасрэдным уражаннем, пад уплывам асабістай прывабнасці Тарашкевіча. Адсюль і ўзялося візуальнае параўнанне з Гандзі. (Варта напомніць, што Гандзі быў у той час вельмі папулярны як нацыянальны правадыр. — А. Б.) «3 паставы, з тону пульсуе думка, высакароднасць. У ім нічога няма ад віноўнага... турма толькі загартавала Тарашкевіча». Палемізуючы з польскім віленскім друкам, аўтар адзначыў: «Сутнасць ягонага выйгрышу заключаецца ў тым, што ідэю ён паставіў вышэй за ўласную свабоду». Альбін Стэповіч абвергнуў закіды ў адрас Тарашкевіча, быццам у яго не было акрэсленай праграмы. Тое, што гэтая праграма не знайшла свайго выяўлення, зусім не азначае, што яе не было. Тарашкевіч падкрэсліў на працэсе тое, у чым была жыццёва зацікаўлена большасць народа. Выставіў самае надзённае запатрабаванне беларусаў — запатрабаванне беларускай дзяржавы. У выніку «карыстаецца папулярнасцю сярод амаль усіх беларусаў... у вачах сваіх прыхільнікаў, якія, можа, маглі сумнявацца ў яго шчырасці, значна вырас». Праз некалькі месяцаў А. Стэповіч выказаў перакананне, што пераход Тарашкевіча ў камуністычны лагер быў свядомы, гэта быў вынік шматгадовага глыбокага роздуму, хоць у судзе і не прызнаўся ў прыналежнасці да КППзв.
Прыгавор быў, аднак, вельмі жорсткі. Але, як бачым, Тарашкевіч мог быць задаволены ходам працэсу і яго ацэнкай грамадскасцю. Пэўным дысанансам у гэтай увогуле аднадушнай ацэнцы прагучаў выбрык Фабіяна Акінчыца, які крыху пазней апублікаваў артыкул пад загалоўкам «Чаму гэта так сталася?», у якім назваў Тарашкевіча правакатарам. Гэта быў выпад чалавека, які з дзеяча Грамады ператварыўся ў яўнага і заўзятага ворага беларускага радыкальнага руху. На ацэнцы асобы Тарашкевіча гэта не адбілася, і выстаўленыя супраць яго абвінавачанні ўсур’ёз не ўспрымаліся.
У 1934 годзе Акінчыц, як вядома, заснаваў «народна-сацыялістычную партыю», а перад гітлераўскім нашэсцем і ў гады акупацыі адкрыта супрацоўнічаў з немцамі.
Пасля вынясення прыгавору Тарашкевіч, знаходзячыся ў адзіночцы на Лукішках, меў некалькі спатканняў. Наведала яго сям’я (некалькі разоў — жонка, сястра Тэкля, брат Язэп, швагер Янкоўскі), атрымаў грашовыя пераводы ад сяброў, у тым ліку ад Мятлы з Масквы.
Пасля таго як апеляцыйным судом 6 сакавіка 1933 года быў зацверджаны прыгавор, Тарашкевіч звярнуўся з прашэннем да пракурора аб тым, каб яго пакінулі ў Вільні. Абгрунтоўваў сваю просьбу наступным чынам:
«...2) Стан здароўя маёй старэнькай маці, якая жыве ў вёсцы на адлегласці 27 км ад Вільні, такі, што не дазваляе ёй адведаць мяне ў турме зімою; таму павінна чакаць, калі пацяплее, па меншай меры да пачатку мая. Беручы пад увагу тое, што ўперадзе маю 6 гадоў няволі, зусім верагодна, што гэта будзе наша апошняе ў жыцці спатканне. У гэтакай сітуацыі вымушаны прасіць п. пракурора пакінуць мяне ў адной з віленскіх турмаў яшчэ на 3 месяцы — да спаткання з маці.
3)1 яшчэ адно змушае мяне звярнуцца да пана пракурора з просьбай пакінуць мяне ў Вільні на больш працяглы час. Па адукацыі і па прафесіі з’яўляюся філолагамлінгвістам. Маю крыху навуковых і літаратурных працаў. Сярод іх перакладзеныя ў турме на беларускую мову «Іліяда» Гамера і «Пан 'Тадэвуш».
Доўгі час працаваў я над гістарычнай граматыкай беларускай мовы. Праца гэтая разлічана на ійырэйшы маштаб (падкрэслена мой.— А. Б.), але для яе завяршэння спатрэбіцца вялікая колькасць матэрыялаў як рукапісных, так і друкаеаных, увогуле матэрыялаў старадаўніх і выключнай каштоўнасці, якія не могуць перасылацца па пошце. Ведаю гэта з папярэдняй практыкі. Па-за Вільняй сур’ёзная праца ў гэтым кірунку была б немагчымай.
Здаралася не адзін раз заўважаць, што вязні працуюць па сваёй прафесіі, і часта такія вязні дзеля карысці справы пакідаліся ў Вільні незалежна ад меры іх пакарання. Таму прашу падвесці гэтую аснову і да майго філалагічнага рамяства^. (Пункт 1 ліста, памянёны раней, датычыць просьбы аб перасылцы жонцы перакладу «Пана Тадэвуша»).
Спынімся на хвіліну над гэтым прашэннем, бо яно змяшчае ў сабе даволі цікавую інфармацыю. Тарашкевіч ведаў, што кіраўніцтва КПП пачало дамагацца яго абмену ва ўрадавых сферах СССР, а тыя па дыпламатычных каналах выступілі з адпаведнай прапановай польскаму ўраду.
Як відаць з афіцыйных лістоў, што захаваліся ў турэмнай папцы Тарашкевіча, польская старана з лютага 1933 года падрыхтавала дакументы, звязаныя з абменамзв. у такіх абставінах застацца ў Вільні было для Тарашкевіча апошнім шанцам спаткання і развітання з маці. Аднак просьба яго не была задаволена. 3 Вільні яго перавезлі ў турму Каранова.
Абмен палітычных вязняў на падставе перамоваў паміж польскім і савецкім бакамі адбываўся і раней. Тарашкевіч быў абменены на падставе асобнага пагаднення са згоды Савета Міністраў С. Енджыевіча ад 16 жніўня 1933 годаз». 3 адпаведнага дакумента вынікае, што йн быў абменены на Францішка Аляхновіча, беларускага літаратара, які, як запісана ў матывіроўцы, быў «лаяльным у адносінах да ўрада і дзяржавы грамадзянінам польскай Рэчы Паспалітай».
Зусім іншага роду інфармацыю заключае ў сабе трэці пункт прашэння, пра якое ідзе гаворка. Яго можна назваць нават сенсацыйным. I гэта таму, што да таго часу не было вядома, што Тарашкевіч працаваў над «гістарычнай граматыкай беларускай мовы» і што гэта праца «была разлічана на шырэйшы маштаб». Толькі пры супастаўленні гэтай інфармацыі з тым фактам, што пераклад «Пана Тадэвуша» працягваўся няпоўны год, а з захаваных дакументаў відаць, што Тарашкевіч у турме бесперапынна над чымсьці працаваў,— можна не сумнявацца, што ўжо ў гарадзенскай турме, а потым у віленскай ішла праца над гістарычнай граматыкай.
Нават у выпадку, калі б гэтая праца засталася няскончанай, яна б стала вяршыняй творчасці Тарашкевіча — філолага і лінгвіста, галоўнай мэтай якога ў прафесійным жццці было навуковае апрацаванне роднай літаратурнай мовы. Лінія навуковага развіцця Тарашкевіча ax-
рэслівалася вельмі выразна: «Беларуская граматыка для школ» (усяго 6 выданняў); работа над адзінай навуковай тэрміналогіяй; урэшце — гістарычная граматыка. У заключэнне разважанняў адносна навуковай дзейнасці Тарашкевіча варта вярнуцца да ацэнкі яго дасягненняў, дадзенай у зборніку «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы»:
«Асобнае месца сярод першых спробаў выпрацоўкі нормаў беларускай літаратурнай мовы займае «Беларуская граматыка для школ» Б. Тарашкевіча, першае выданне якой выйшла ў 1918 годзе. Яна прадстаўляе сабой першы і тым не менш вельмі ўдалы вопыт вылучэння асноўных заканамернасцяў беларускай мовы. Прапанаваная аўтарам фанетыка-граматычная сістэма беларускай мовы замацавалася як сістэма яе літаратурных нормаў. Граматыка Тарашкевіча на працягу 10 гадоў вытрымала 5 выданняў (апошняе, 5-е выданне 1929 г., значна пераробленае і пашыранае), доўга заставалася адзіным па сутнасці стабільным вучэбным дапаможнікам, на аснове якога ствараліся ў далейшым новыя падручнікі, працы і даследаванні па беларускай мове. /.../ Неабвержным доказам правільнасці выбранага напрамку ў развіцці беларускай літаратурнай мовы служыць тое, што сучасная беларуская літаратурная мова адлюстроўвае ўсе галоўныя асаблівасці і нормы, вызначаныя ў свой час Тарашкевічам»^ (курсіў мой.— А. Б.). Гэтыя словы былі напісаны праз 50 гадоў пасля выхаду ў свет першага выдання «Беларускай граматыкі для школ» Тарашкевіча. Варта тут дадаць, што ў 1991 годзе выйшла ў Мінску факсімільнае выданне гэтае граматыкі (з 5-га выдання). Невыпадкова, што Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (т. 2, с. 261) далучыла Тарашкевіча да ліку васемнаццаці вучоных, якія сваей працай унеслі значны ўклад у савецкую і сусветную навуку.
КНІГІ ОНЛАЙН
