Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
«Да праўлення турмы на Лукішках.
Перасылаючы далучаныя 6 сшыткаў з перакладам на беларускую мову, загадваю гэта (падкрэслена ў арыгінале) перадаць на дэпазіт вязня Браніслава Тарашкевіча. Пра вышэйпамяненае ўведаміць вязня Тарашкевіча, узяць ад яго квітанцыю, якую належыць мне прадставіць. Пракурор Яцуньскі».
На адвароце дакумента знаходзіцца квітанцыя Тарашкевіча з яго ўласным подпісам ад 10 сакавіка 1933 года.
Вось чаму пераклад трапіў да жонкі не адразу пасля яго
завяршэння ў пачатку 1932 года, а толькі пасля доўгай валакіты, што цягнулася да сакавіка наступнага года.
Мы крыху забеглі наперад у часе, але гэта было неабходна, бо супастаўленне дакументаў, пра якія ішла гаворка вышэй, пацвярджае, што канчатковая праца над перакладам ішла няпоўны год (пазней пераканаемся, як важна гэта ведаць) і была завершана ў гарадзенскай турме, «у градзе пекным і старажытным Гародні,— як пісаў Тарашкевіч у лісце да Дурача 15 верасня 1932 года,— непадалёк ад родных мясцінаў Міцкевіча».
У гарадзенскай турме Тарашкевіча часта наведвала жонка. Гэтаму спрыяла невялікая адлегласць Радашкавіч ад Гародні. Упершыню наведалася 20 красавіка 1931 года праз 5 дзён па прыбыцці Тарашкевіча ў турму. Наступныя два спатканні адбыліся ў ліпеніго. Пад канец года Тарашкевіч захварэў сардэчнай недастатковасцю. У лютым 1932 года напісаў з турэмнага шпіталя заяву да начальніка турмы з. просьбай «аб абследаванні стану здароўя з мэтай далучэння (медыцынскага заключэння) да заявы аб замене прафілактычнага арышту». Паметка начальніка на гэтай заяве гучыць так: «Ужо паведамляў Тарашкевічу, што медыцынскае заключэнне можа быць далучана да судовых актаў толькі ў выніку распараджэння судовых уладаў». Адзінае, чаго Тарашкевіч дамогся, гэта дазволу на атрыманне паўлітра малака на дзень, хутчэй за ўсё за ўласны кошт. Дзякуючы апецы з дому і паляпшэнню харчавання змогнеўзабавевярнуццаўкамеру.
Вера Тарашкевіч сістэматычна дасылала ў турму пасылкі з харчамі, грошы, кнігі, газеты. У турэмнай папцы Тарашкевіча захаваліся некаторыя грашовыя пераводы, a на іх па некалькі словаў, накрэсленых жонкай і нават сынам. Гэтыя кароценькія сказы на адвароце паштовых пераводаў болып красамоўныя, чым самі лісты, былі напісаны па-беларуску. Сын Радаслаў ставіў свой подпіс на той самай мове. Падпісваўся: ДЗЮК, як ласкава называлі яго ў сям’і. Жонка называла мужа Тарас. Гэта скупая карэспандэнцыя заключала ў сабе шмат інфармацыі пра гаспадарчыя справы, пра стан здароўя маці, аб якой Тарашкевіч так моцна клапаціўся і непакоіўся, пра сына. Гэтыя літары ДЗЮК, на якія нават сёння нельга глядзець без узрушэння... Чым жа яны былі для бацькі! Бачыліся яны адзін толькі раз 4 жніўня 1932 года2і, калі Вера Андрэеўна здолела атрымаць дазвол на спатканне ў турме. Хто ведае, якое ўражанне на сямігадовага хлапчука зрабіла спатканне з бацькам, якога амаль не ведаў. Пра што думаў, калі так старанна і з такой цяжкасцю выводзіў ДЗЮК на палях паштовых пераводаў?
У Марыі Багдановіч, пляменніцы Тарашкевіча, захаваўся адзін яго ліст з турмы дадому, датаваны 7 снежня 1931 года, напісаны па-беларуску лацінскім алфавітам, бо да такога пісьма сям’я была болып прызвычаена. Гэты ліст тычыўся раптоўнай смерці бацькі. Аднаго дня ў лістападзе 1931 года па абедзе Адам Тарашкевіч узяў кажух і, уклаўшыся на печы, паўтарыў словы беларускай прыказкі, змест якой прыблізна такі: «Божа мой! Чаго чалавеку трэба — добра папрацаваць, пад’есці і пад кажухом на печы выспацца». Гэта былі яго апошнія словы. Памёр неўспадзеўкі ў сне, пад кажухом, якім карысталіся ўсе ў хаце. У сям’і меркавалі, што ў кішэні кажуха хтосьці па няўважлівасці пакінуў атруту (яе ўжывалі для гаспадарчых патрэбаў). Пад уплывам цяпла яна пачала выдзяляць шкодныя выпарэнні, якія і выклікалі смерць.
3 ліста Тарашкевіча відаць, што раптоўная смерць бацькі лягла на яго цяжкім перажываннем. Пра бацьку піша як пра чалавека справядлівага і працавітага, па якім застанецца добрая памяць. «Цяпер засталася ў нас адна наша мама. Мілуйце яе і шануйце, мае блізкія. Няхай у апошнія свае гады не ведае згрызотаў. Пасля таты яна засталася гаспадыняй і «старшай» над вамі. Жывіце ў згодзе і слухайце яе — не пашкадуеце... Жыву па-старому, чакаю суда». У сувязі з гэтым просіць, каб маці прывезлі ў Вільню, і раіць звярнуцца з гэтым да Веры, якая ўсё як найлепш уладзіць. Пра жонку піша: «Вера апякуецца мной вельмі добра, падтрымлівае мой дух і фізічна. Цяжка мне, але трэба ўсё вынесці і перацярпець. Такі лёс напаткаў мяне ў жыцці. He сумуйце па мне, бо я не трачу надзеі... Часта думаю пра ўсіх вас... а калі зноў убачу вас у Чарнулішках — невядома». Ліст канчаецца традыцыйным у беларускай вёсцы пералікам усіх родных, якім Тарашкевіч перадае прывітанні, называючы нават «добрых суседзяў», і пажаданнем жыць у згодзе, «бо ў згодзе — сіла». Подпіс: Ваш Бронюсь.
Абвінаваўчы акт, як ужо ведаем, Тарашкевічу ўручылі 15 верасня 1932 года. Галоўны судовы разбор быў назначаны на 28—29 лістапада. Настаў перыяд чакання. Тарашкевіч стараўся сустрэцца з Тэадорам Дурачам, каб прадставіць яму лінію абароны. Сітуацыя была складаная. Тарашкевічу, як і кіраўніцтву КПЗБ, было наканавана, каб і на гэтым працэсе яго судзілі не толькі за цесную повязь з КПП і КПЗБ, але і як правадыра Грамады і левага беларускага руху, які не з уласных намераў, а пад націскам абставінаў,
створаных дзяржаўнай адміністрацыяй, ступіў на шлях нелегальнай дзейнасці, не жадаючы здраджваць сваей ідэі.
Як можна меркаваць з лістоў Тарашкевіча да Дурачагг, абвінаваўчым актам ён не быў напалоханы. 15.IX.1932 года пісаў: «Знаходжуся пад уражаннем, што ёсць шырокае поле для разгортвання каментатарскай юрыдычнай стратэгіі», «цешуся думкай, што, аднак, нешта адваюецца з гэтага fatum». Ведаючы, што лісты праходзяць самую строгую цэнзуру, ён знайшоў спосаб, каб даць зразумець Дурачу, што важней за ўсё з’яўляецца змена кваліфікацыі абвінавачання. Тарашкевіч хацеў, каб яго судзілі не паводле артыкула 101, ч. I, к. к., а паводле артыкула 102, ч. II, кодэкса.
Лічыў, што павінен і далей выступаць як правадыр беларускага нацыянальна-вызваленчага руху і беларускай лявіцы, праграмай якой былі пастулаты нацыянальнага і сацыяльнага самавызначэння. Імкненне абвінаваціць яго (арт. 101, ч. 1, к. к.) у «замаху на грамадскі лад», на «цэласнасць тэрыторыі», за «ўдзел у змове» азначала ідэнтыфікацыю лявіцы з камуністычным рухам. Таму намагаўся змяніць кваліфікацыю «злачынства» і дамагчыся таго, каб судзілі яго выключна за пашырэнне рэвалюцыйнай прапаганды.
Але ўмовы былі намнога больш складаныя, чым падчас працэсу Грамады. Тарашкевіч ужо не мог прадстаўляць беларускую справу ў суцэльнасці, як гэта было колькі гадоў назад. I ў той жа час не мог дапусціць, каб яго расцэньвалі як апазіцыянера, які бачыць магчымасць легальнай дзейнасці. Вымушаны быў адмежавацца ад тых, што сагнуліся перад рэпрэсіямі або паверылі, што беларусы атрымаюць нейкія правы ў санацыйнай Польшчы, калі камуністычны рух будзе задушаны. Ведаў, што БССР павінен прадставіць як сацыялістычную дзяржаву, падкрэсліваючы пазітыўныя адносіны да яе. Рэалізацыя гэтых намераў і імкненне выступаць выключна прадстаўніком нацыянальна-вызваленчай плыні, a не ў якасці камуністычнага дзеяча» было вельмі цяжкай справай.
3 працэсу ў 1932 годзе захавалася значна менш матэрыялаў, чым з вялікага працэсу 1928 года. Аднак і з тых, што ёсць, відаць характэрная для Тарашкевіча дасціпнасць і раскаванасць у паводзінах. Так, напрыклад, у судовай зале ў ходзе разбору24 гаварыў, што «калі гаворка пра беларускую праблему, пракуратура заўсёды выцягвае цяжкую гармату, але вылятаюць з яе толькі маленькія кулькі...». Або: «Гданьская і польская паліцыя дзейнічалі вакол майй асобы ў цесным узаемаразуменні і нават зарэзервавалі для мяне «спецы-
яльнае» купэ ў вагоне, каб лягчэй было мяне «знайсці». Пра яго паводзіны напярэдадні суда так згадвае адзін з найстарэйшых дзеячаў адраджэнцкага беларускага руху віленскі адвакат Фелікс Стэцкевіч: «Тарашкевіча прывезлі з гарадзенскай турмы на Лукішкі. Ён быў выкліканы за сведку на працэс Галоўнага ўпраўлення Таварыства беларускай школы. Даючы суду паказанні, дазволіў сабе, як звычайна, жарт: «Хаця ў Стэцкевіча болып валасоў на галаве, але ён старэйшы ад мяне беларускі працаўнік»25. На абвінавачаных членаў Галоўнага ўпраўлення ТБШ, што свдзелі на лаве падсудных, зрабіў вялікае ўражанне, пра гэта згадвалі і пазней: «Нават у судзе жарты не пакідалі яго, турма яго не зламала, і гумар не пакідаў».
Гэты гумар прабіваецца і ў ацалелых лістах да абаронцы, адваката Тэадора Дурача. 11.IV.1932 года Тарашкевіч пісаў: «Вельмі шаноўны пане!... He ведаю, ці далучанае ўпаўнаважанне з’яўляецца дастатковым. Можа, было б добра, каб пан прыслаў адпаведны бланк.
Што датычыцца маёй справы, то не ведаю нічога звыш таго, што следства скончана больш як чатыры месяцы назад, зрэшты, ужо другі раз, але мяркую, што «бог тройцу любіць» у гэтым выпадку не пацвердзіцца і ў рэшце рэшт пачуем голас абвінавачання».
Тарашкевіч здагадваўся, што ўсе працэдуры разлічаны на зацяжкі і звязаны з тэрмінам абмену вязняў з Савецкім Саюзам. Але не быў упэўнены ў тым, што гэта быў адзіны повад. Магчыма, пракуратура, а можа, турэмная канцылярыя спецыяльна стваралі атмасферу няпэўнасці. Так, напрыклад, у лісце да Дурача 27.IX.1932 года піша: «Вельмі шаноўны пане! Высылаю пану ўжо трэцюю даверанасць, на гэты раз за подпісам, засведчаным начальнікам турмы. He ведаю, ці дайшлі да пана ранейшыя». А з захаваных копіяў адказаў з канцылярыі Дурача відаць, што на кожны ліст, атрыманы ад Тарашкевіча, неадкладна даваўся адказ. «Узяўся за абарону. Даверанасць атрымаў» і г. д.
Калі даведаўся ўрэшце, што Дурач будзе яго абаронцам, пачалося напружанае чаканне. Вера Тарашкевіч ужо даўно чакала ў Вільні прыезду адваката і таксама непакоілася, ці зможа да суда пабачыцца з Тарашкевічам, каб узгадніць шэраг справаў. Дурач прыехаў у Вільню напярэдадні працэсу, але паспеў узгадніць з Тарашкевічам лінію абароны. Другім абаронцам быў Леон Кулікоўскі.
17 кастрычніка 1932 года Тарашкевіча і яго таварышаў з гарадзенскай турмы прывезлі закутымі ў кайданы ў віленскую турму на Лукішках.
КНІГІ ОНЛАЙН
