Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
Што было ў чамадане, які прывезла на граніцу, дакладна невядома. Ніхто нам не скажа, якія са сваіх працаў вывез Тарашкевіч у СССР і ці ўсе. Ведаем толькі, паводле меркаванняў Баха, што мог забраць з сабою і тое, што было напісана ў турме. Можа, толькі тады дакладна даведаемся пра гэта, калі хтосьці ці якаясь установа зоймецца даследаваннем усей яго творчасці. А цяпер можам гаварыць толькі аб яго працах, напісаных у Савецкім Саюзе, а таксама аб яго перакладах двух класічных твораў на беларускую мову: «Пана Тадэвуша» Міцкевіча, «Іліяды» Гамера1.
Тарашкевіч перасбк мяжу ноччу з 6 на 7 верасня 1933 года. Пра што тады думаў, што адчуваў? He быў упэўнены, што жонка да яго прыедзе, бо разумеў, што яе пераезду будуць працівіцца блізкія. Былі для сумненняў падставы і іншага характару. Чытаў жа ён у турме газеты, і даходзілі да яго чуткі пра арышты ў БССР вядомых беларускіх дзеячаў, абвінавачаных у нацыянал-дэмакратызме. Аднак тады не мог нават уявіць сабе сапраўднага становішча, як не меў уяўлення і пра жахлівыя вынікі такіх арыштаў у СССР.
У Мінску Тарашкевіч быў сустрэты ўрачыста, з паша-
най, але прабыў там усяго некалькі дзён. Яго выклікалі ў Маскву. I ўжо тут пераканаўся, што невыразная трывога, якую адчуў на граніцы, не была выпадковай. Таварышы з кіраўніцтва КПП Адам Славіньскі і Юльян Брун, якія былі вельмі ўсцешаныя сустрэчай з Тарашкевічам, падрабязна расказалі яму пра арышты ў Мінску. Гэта для яго было сапраўдным ударам. Дазнаўся, што за некалькі месяцаў перад яго абменам у Мінску было зняволена ўсё былое кіраўніцтва Грамады і «Змагання», сярод іх былі Дварчанін, Рак-Міхайлоўскі, Мятла, Бурсевіч, Бабровіч і шэраг іншых выдатных беларускіх дзеячаў — людзей, якіх добра ведаў, быў у прыязных з імі адносінах, з якімі. супрацоўнічаў у Заходняй Беларусіз. Гэта, здавалася, быў для яго найцяжэйшы ўдар. Але за ім пасыпаліся іншыя. Ен жа марыў працаваць у Мінску, у Беларусі і для Беларусі. Ён жа з 1928 года быў сапраўдным членам Беларускай акадэміі навук, выдатным беларускім філолагам, беларускім грамадскім дзеячам. А тут раптам загадана яму асесці ў Маскве, далёка ад роднага краю, і заняцца справай, якая не мела нічога агульнага з яго навуковымі інтарэсамі. Яму прадаставілі работу ў Міжнародным аграрным інстытуце, «параілі» адысці ад беларускіх праблемаў і адмежавалі ад іх так, што ў 1935 годзе, калі ў Маскве (неўзабаве перад VII Кангрэсам Камінтэрна) праходзілі нарады ўдзельнікаў II з’езда КПЗБ (май 1935 г.), на якіх шырока абмяркоўвалася нацыянальнае пытанне ў Заходняй Беларусі, Тарашкевіча на тыя нарады нават не запрасілі. Чуткі пра тое, што Тарашкевіч адхілены ад беларускай справы, дайшлі да Польшчы і многіх здзівілі, шырока абмяркоўваліся ў друку.
Яшчэ перад тым як пачаць працу ў Маскве, напісаў сваю біяграфію. Закончыў яе 15 снежня 1933 года. Гэта даволі дакладнае апісанне ўласнага жыцця і свайго акружэння, асобныя фрагменты якога носяць характар навуковага аналітычнага абагульнення. Адначасова гэтая аўтабіяграфія з’яўляецца каштоўным гістарычным і выключна палітычным дакументам, на які мы не раз тут спасылаліся. Аднак у ёй няма падрабязнай інфармацыі пра навуковую дзейнасць. ’
У Міжнародным аграрным інстытуце знайшоў спрыяльную атмасферу. Там было некалькі польскіх камуністаў. 3 адным з іх, Уладзіславам Гурскім, разам з якім працаваў у Прыбалтыйскім сектары інстытута, нават пасябраваў. He адзін раз выступалі як сааўтары ў друкаваным органе інстытута «Аграрные проблемы». Іх блізкасць не абмяжоўвалася мурамі інстытута. Дома, на вуліцы Красная
Прэсня, 26, кв. 44, дзе Тарашкевіч жыў у суседстве з Гурскімі, вяліся дыскусіі на розныя тэмы, часамі да позняй ночы. Заслужыў належнай ацэнкі ў працы і неўзабаве стаў кіраўніком Прыбалтыйскага сектара.
Кватэру атрымаў адразу ж па прыездзе, што, як вядома, было ў Маскве справай нялёгкай. Адным словам, умовы будзённага жыцця склаліся не найгоршым чынам. Жонка абяцала ўсё прыехаць, і ён чакаў. Але час ішоў хутка, у трывожным чаканні мінула шэсць тыдняў. He прыехала. Разбурэнне сям’і сталася фактам. Тыя шэсць тыдняў былі для Веры перыядам нястомнай барацьбы з блізкімі. Відаць, весткі пра лёс сям’і Рак-Міхайлоўскага (былі арыштаваны і яго жонка з маленькім сынам) і іншыя падрабязнасці, што дайшлі да Радашкавіч, сталі рашаючым фактарам. У той час зусім выпадкова Тарашкевіч сустрэў у Маскве Юзафа Зябіцкага, які ў сваіх успамінах прысвяціў некалькі словаў гэтай сустрэчы. У той час Юзаф Зябіцкі быў афіцыйным прадстаўніком Польшчы ў СССР — гандлёвым саветнікам ПР у Маскве. Мяркуючы па афіцыйных дакументах, апублікаваных пазней, і па запісах у яго дзённіку, нёс гэтую службу (і гэта варта падкрэсліць) сумленна, у інтарэсах абедзвюх краінз. Гэты неафіцыйны кантакт з прадстаўніком Полыпчы мог у тагачасных умовах нарабіць Тарашкевічу вялікіх клопатаў. Вось што запісаў пра тыя сустрэчы Юзаф Зябіцкі: «Радаснай і ў той жа самы час смутнай для мяне неспадзяванкай была сустрэча ў Маскве з Тарашкевічам. Аднойчы разам з сынам, які знаходзіўся ў Маскве, зайшоў у магазін для іншаземцаў і здзівіўся, убачыўшы прыяцеля. 3 часу яго візіту ў Вандзыне перад уцёкамі ў Расію ні ад яго, ні пра яго не меў ніякіх звестак. (Відаць па ўсім, Ю. Зябіцкі нічога не ведаў пра яго абмен.—А. Б.) Таму, убачыўшы яго, хацсў абняць, але ён даў зразумець, што не можа са мной размаўляць... Іншым разам сустрэў яго ў краўца... наракаў на свой лёс — замест працы ў Беларусі і для беларусаў даручана яму сельская гаспадарка, якая не мае нічога агульнага з праблемамі яго бацькаўшчыны. Любіў сваю Беларусь, прысвяціў ёй усяго сябе, пакінуў навуковую кар’еру, пайшоў у сойм, сядзеў у турме, але назаўсёды ўрос у мужыцкую глебу бацькоў. A тут раптам вырвалі яго з гэтае глебы з карэннем. Развітаўся з ім, бедным, са слязьмі ў вачах, каб ніколі ўжо больш яго неўбачыць, хоцьі рабіўдзеля гэтага спробу ў 1936 г...»4 Гэтая адарванасць ад беларускіх справаў і ад ранейшага асяроддзя, бясспрэчна, была для Тарашкевіча вельмі балеснай, калі ўжо гэты яго стан адчуў адразу стары прыяцель.
Дні Тарашкевіча прабягалі ў напружанай працы і з выгляду ў спакойным жыцці ў вузкім коле блізкіх людзей.
Адным са знабмых Тарашкевіча ў Маскве быў савецкі журналіст Яўгеній Міхайлавіч Брацін, з якім пазнаўся яшчэ ў 1928 годзе ў час працэсу Грамады, на якім Брацін прысутнічаў у ролі карэспандэнта «Нзвестнй». Пры пасрэдніцтве Браціна пазнаёміўся з Нінай Аляксандраўнай Палянскай, выпускніцай Вышэйшых літаратурных курсаў, жанчынай, поўнай прывабнасці. Пры першай сустрэчы адчулі ўзаемную сімпатыю. У 1934 годзе Тарашкевіч прыняў савецкае грамадзянства і ў тым жа годзе яны пабраліся. Ніна Аляксандраўна акружыла яго клапатлівай увагай і ўнесла ў яго жыццё шмат цяпла. Толькі дзякуючы галоўным чынам ёй, ведаем сёе-тое пра маскоўскі перыяд Тарашкевіча.
Кола палякаў, з якімі ў той час сустракаўся, было крыху шырэйшае. Апрача супрацоўнікаў Аграрнага інстытута, былі польскія камуністы. Яны працавалі ў рэдакцыі, якая выдавала ў той час у Маскве газету «Трыбуна радзецка». Гэта былі Ян Гэмпель (Вісляк), Генрых Штэйн-Краеўскі (Л. Домскі), Абрам Розеншайн (Максімоўскі, Робэрт). Апошні ведаў Тарашкевіча, пэўна, яшчэ з часу Грамады. Пад канец 1934 года Тарашкевіч прымаў удзел у дыскусіі на старонках газеты «Трыбуна радзецка» з нагоды сотай гадавіны першага выдання «Пана Тадэвуша»5.Калі адкінуць усю арнаментальнасць выказвання ў тагачаснай савецкай прэсе, з артыкула відаць, што Тарашкевіч быў выдатным знаўцам Міцкевіча. Само запрашэнне да дыскусіі сведчыла аб тым, што меў рэпутацыю знаўцы польскай класікі.
Пасля працоўнага дня ў інстытуце бавіў час сярод памянёных людзей, у кавярні з газетай, часамі ў тэатры або кіно. Гэтакі побыт нічым не нагадваў яго ранейшага, бурлівага, поўнага рамантыкі жыцця, якое вымагала напружанай энергіі, такога жыцця, якое прыносіць агромністае задавальненне ад усведамлення ўласнай ролі ў шырокім грамадскім руху, нягледзячы на перашкоды і паражэнні. У Маскве былі ў яго такія шчырыя сябры, якія ведалі яго асабіста менавіта з таго, ранейшага, жыцця ці па чутках і ставіліся да яго з вялікай павагай і пашанай. Ужо раней ведалі пра яго як пра адважнага рэвалюцыйнага важака, героя ў арэоле славы. А цяпер пазналі яго іншыя вартасці: дасціпнасць, добразычлівасць і далікатнасць у абыходжанні, здольнасць быць душой кампаніі і г. д. Быў заўзятым і нястомным палемістам. Ніна Аляксандраўна ўспамінала, што субяседнікі здзіўляліся яго палемічнаму
таленту, любілі яго гумар і жарты, захапляліся яго ўменнем, пры ўсёй бескампраміснасці ў палітыцы, тактоўна і далікатна абыходзіцца з праціўнікам у асабістых адносінах.
Звычайны дзень Тарашкевіча выглядаў так: уставаў звычайна рана і рабіў гімнастыку, пасля мыўся, галіўся, апранаўся — усё гэта рабіў хутка і энергічна. Амаль ніколі не нерваваўся, быў вельмі ўраўнаважаным, што ў тагачасных умовах не было простай справай, калі ўжо ў пачатку 1935 года віленскія газеты змясцілі шэраг артыкулаў пра яго арышт і нават пра вынесены яму смяротны прысудб. Агенцтва ТАСС змясціла абвяржэнне, але ніводная з віленскіх газетаў не абвергла папярэдніх паклёпніцкіх артыкулаў.
Зразумела, што ў такой атмасферы было цяжка захаваць душэўную раўнавагу, але, як расказвала жонка, заставаўся закаранелым аптымістам і злавесныя артыкулы віленскага друку ўспрымаў з уласцівым яму гумарком. Гэтак выглядала ўсё знешне, а пра тое, што думаў, як гэта перажываў,— можна толькі здагадвацца.
Жылі сціпла. Мелі адзін пакой і карысталіся агульнай кухняй. Былі ў прыязных адносінах з суседзямі, асабліва з ГурскімР. Дома заўсёды над чым-небудзь працаваў.
Паводле сведчання Ніны Аляксандраўны, валодаў выключнай здольнасцю адключацца ад акружэння і заглыбляцца ў сваю справу. Як і ўсе супрацоўнікі інстытута, Тарашкевічы абедалі ў сталоўцы. Мэбля ў пакоі была болып чым сціплая. Толькі зрэдку дазвалялі сабе наведаць кавярню, дзе Тарашкевіч любіў прабавіць гадзінку-другую за чытаннем газеты ці ў таварыстве знаёмых і прыяцеляў. Вечарамі працаваў пераважна дома.
3 усёй нерастрачанай энергіяй Тарашкевіч аддаўся рабоце ў Міжнародным аграрным інстытуце, хоць гэта работа была вельмі далёкай ад яго навуковых інтарэсаў. Таму ўвесь час марыў заняцца мастацкай літаратурай і часта ў размове з жонкай вяртаўся да гэтай думкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
