КНІГІ ОНЛАЙН

Слова пра Браніслава Тарашкевіча

Выдавец: Мастацкая літаратура

Памер: 192с.

Мінск 1996

66.41 МБ

Сапраўдным святам для яго з’явілася заключэнне дагавору з «Белдзяржвыдавецтвам» на выданне яго перакладу «Іліяды» Гамерав. Неўзабаве атрымаў паведамленне з «Белдзяржвыдавецтва», што гатовы гранкі, і просьбу прыбыць у Мінск для іх аўтарскай карэктуры. Адначасова быў прысланы аванс у лік ганарару. Фрагменты гэтага перакладу публікаваліся ў часопісе «Полымя рэвалюцыі» (№ 3, 1935)9.
Паводле словаў Ніны Аляксандраўны, Браніслаў часта думаў пра вяртанне да навуковай працы, асабліва вабіла
яго антычная літаратура. Меў таксама намер перакласці «Энеіду». Аднак найбольш часу паглынаў інстытут. Шмат пісаў. Гэта былі артыкулы, надрукаваныя ў перыедыцы «Аграрные проблемы», некаторыя з якіх напісаны сумесна з Міхальчуком — Гурскімю. 3 гэтых публікацыяў відаць, што займаўся галоўным чынам агульнапольскімі справамі. Што ж да асабістага жыцця, то думкі яго заўсёды луналі вакол Беларусі. Часта расказваў жонцы пра жыццё беларускіх сялян, пра іх кемлівасць і мудрасць, напяваў беларускія песенькі, расказваў досціпы, прымаўкі, жартоўныя апавяданні, народныя казкі. He любіў згадваць турэмныя часы, праведзеныя ў адзіночках. Ніна Аляксандраўна прывяла толькі адну згадку пра тое, як ен усцешыўся, убачыўшы павука ў сваей камеры: «А ўсё ж гэта не была ўжо адзіночка, бо падзяляў яе з яшчэ адной жывой істотай».
У пачатку 1936 года — Ніна Аляксандраўна не памятае, з якой нагоды — атрымаў характарыстыку з месца працы, падпісаную дырэктарам Міжнароднага аграрнага інстытута, правадыром Балгарскай камуністычнай партыі і вядомым дзеячам міжнароднага рабочага руху Васылем Каларавым. Вось яе тэкст:
«Характарыстыка прафесійная і грамадская. Дадзена таварышу Тараійкевічу Б. А., г. нар. 1892, члену Кам. партыі Полыйчы. Адукацыя вышэйшая. Валодае мовамі: польскай, нямецкай, французскай, рускай і чэшскай.
Працуе ў МАІ са снежня 1933 г. у якасці намесніка загадчыка польскага аддзела, а таксама прыбалтыйскіх і балканскіх краінаў, у мінулым выдатны рэвалюцыйны сялянскі дзеяч у Заходняй Беларусі.
Працуючы ў МАІ, напісаў шэраг каштоўных прац. Станоўча зарэкамендаваў сябе як кіраўнік аддзела. Дысцыплінаваны, здольны ўпарта і плённа працаваць, праяўляе ініцыятыву.
Актыўна ўдзельнічае ў грамадскай рабоце (з’яўляецца рэдактарам насценнай газеты і кіраўніком гуртка самаадукацыі).
Дырэктар MAI (В. Калараў) Старшыня фабрычна-заводскага камітэта (Осборскі).
28 студзеня 1936г.»
1 лютага 1936 года — невядома з якой мэтай і для якой установы — Тарашкевіч напісаў другую, на гэты раз кароткую аўтабіяграфію, на якую часта спасылаемся.
Як ужо пісалася, Тарашкевічы карысталіся супольнай з суседзямі кухняй. Іх непасрэдным суседам быў таксама
супрацоўнік Міжнароднага аграрнага інстытута венгерац Акас Гевесі. Размовы вяліся пераважна на кухні, дзе ўсе адчувалі сябе вольна і ўтульна. Іх дамінуючай тэмай быў нямецкі фашызм, што ўбіраўся ў сілу, і вайна ў Іспаніі.
Падзеі ў Іспаніі, як магніт, прыцягвалі да сябе ўвагу Тарашкевіча. Часта паўтараў жонцы, што яго месца павінна быць у Іспаніі. У адным са сваіх лістоў Ніна Аляксандраўна пісала мне: «Падзеі у Іспаніі вельмі захаплялі Тарашкевіча. На яго пісьмовым століку з’явіўся падручнік іспанскай мовы. Браніслаў Адамавіч склаў заяву аб пасылцы яго ў Іспанію. Заўважыла, што побач з матэрыяламі, звязанымі з яго штодзённай працай для інстытута, на яго стале з’явіўся рукапіс, які датычыў аграрных адносінаў у Іспаніі». Часта ў гутарцы з жонкай Тарашкевіч падрыхтоўваў яе да свайго магчымага ад’езду. Асабліва канкрэтныя абрысы набылі гэтыя размовы пасля выезду Акаса Гевесі ў Іспанію (там ёнзагінуў).
Але справа выезду Тарашкевіча не пайшла так гладка і ўсё больш ускладнялася. He было дазволу на выезд. Адчуў, штохоць і не прад’яўляюць ніякіх канкрэтных абвінавачанняў, але перастаюць яму давяраць. Паводле сведчання жонкі, упарта дамагаўся свайго. Аднойчы, позна ўначы, затрымаўся ў якойсьці ўстанове і вярнуўся вельмі знерваваны. Расказаў, што не стрымаўся і падчас размовы грукаў кулаком па стале. Гэта, вядома, ані не памагло. У выніку штодзенных масавых арыштаў атмасфера рабілася штораз усё болып невыноснай. Кіруючыся прадчуваннем, Ніна Аляксандраўна вынесла з дому 8 сшыткаў перакладу «Пана Тадэвуша»н. Наступіў трагічны перыяд для ўсёй КПП, а ў 1938 годзе яна была распушчана. Шмат гадоў пазней гэтае рашэнне будзе прызнана памылковым, а абвінавачанні, выстаўленыя супраць КПП,— паклёпніцкімііг. Сёння гэта вядома ўсяму свету. Але тут не месца для абмеркавання і аналізу дадзенай праблемы. Абмяжуемся толькі тым, што датычыць асабіста Тарашкевіча, і ў самых агульных рысах — Беларусі.
Так званы «1937 год» пачаўся на Беларусі ўжо ў 1930 годзе. Ужо тады шляхам і ў выніку масавых рэпрэсіяў, грунтоўнага вынішчэння (пад маркай барацьбы з нацыяналізмам) беларускіх нацыянальных творчых сілаў і ўсеагульнай русіфікацыі; пайшло пераўтварэнне Беларусі ў нацыянальную рэспубліку толькі па назве, яе трактаванне як рэгіён Расіі. Першыя масавыя рэпрэсіі былі праведзены ў 1930 годзе. Была арыштавана і выслана з Беларусі ўся эліта беларускай інтэлігенцыі, звыш 170 вучоных, членаў і супрацоўнікаў Беларускай акадэміі навук, празаікаў і паэтаў. Арганізатар і першы прэзідэнт Беларускай акадэміі
навук Усевалад Ігнатоўскі ў 1931 годзе скончыў жыцце самагубствам.
Другая хваля рэпрэсіяў пачалася ў 1933 годзе. Тады быў арыштаваны ўвесь авангард беларускіх дзеячаў з Заходняй Беларусі, якія знаходзіліся ў БССР. Гэта былі ўсе восем засуджаных у Полыпчы — усё былое кіраўніцтва Грамады і «Змагання». Яны ўсе перабраліся ў БССР у выніку абмену палітычных вязняў у 1932 годзе, апрача толькі Тарашкевіча, які тады яшчэ знаходзіўся ў польскай турмеіз.
Рэпрэсіі 1937—1938 гадоў увогуле праходзілі на Беларусі так, як і ў іншых савецкіх рэспубліках. Але варта звярнуць увагу на тое, што, апрача тых трох «хваляў», рэпрэсіі, звязаныя з прымусовай калектывізацыяй, мелі на Беларусі сваю спецыфіку, таму што тут было шмат хутароў, a на тых хутарах гаспадарылі пераважна польскія каталіцкія сем’і, што паходзілі са збяднелай вясковай шляхты.
Тарашкевіч быў арыштаваны ў Маскве 6 мая 1937 года. Падчас падрыхтоўкі да друку першага выдання гэтай кнігі не ўдалося адшукаць якіх-небудзь звестак пра тое, што з ім было пасля арышту.
Адносна нядаўна атрымапа ліст ад вядомага беларускага паэта Станіслава Шушкевіча. У яго лісце, датаваным 8 сакавіка 1988 года, Шушкевіч піша: «... Пані была ў нас (гаворка пра мой побыт у Мінску ў 1964 г. — А. Б.) тады, калі нельга было казаць праўду і трэба было прыслухацца, ці няма каго за дзвярыма... Сядзеў у старой турме (у Мінску) у паўпадвальнай камеры. Было нас чацвёра. Адзін сярод нас быў польскі камуніст і ўмеў шляхам перастуквання перамаўляцца цераз сцяну. Быў у камеры 15, а ў 16-й знаходзіўся Браніслаў Адамавіч (Тарашкевіч). Было гэта, наколькі помню, у пачатку чэрвеня 1937 года. Мы даведаліся, што Браніслаў прыйшоў увесь збіты. Сказаў, што не выжыве, што ўся яго бялізна ў крывавых плямах, што, здагадваецца, яго зноў павязуць у Маскву...»
А потым — не ведаем, праз які час і ці дапытвалі яшчэ яго ў Маскве — быў перавезены ў Мінск, дзе яго так бязлітасна катавалі, і падобна, што зноў перавезлі ў Mac­Key. 3 дакумента, з якім удалося пазнаёміцца ў 1979 годзе, ведаем, што яго вінавацілі ў тым, быццам ён быў агентам польскага Генеральнага штаба, і за тое прыгавораны ваенным трыбуналам да пакарання смерцю і расстраляны 29 лістапада 1938 года. Аднак у пасведчанні аб смерці, дасланым яго жонцы, паведамляецца, што «памёр 22 лістапада 1941 г. увыніку недастатковасці сэрца». гэта была хлусняі4.
* * *
Некалькі словаў пра лёс сына Тарашкевіча — Радаслава. Вернемся яшчэ раз у Радашкавічы. Вера Андрэеўна, першая жонка Тарашкевіча, праз нейкі час выйшла замуж за польскага настаўніка Уладыслава Нежанкоўскага.
Пачалася вайна і гітлераўская акупацыя. Сын помніў бацьку. Помніў, якія кніжкі той прысылаў яму з Масквы. A можа, застаўся ў яго памяці адбітак спаткання ў турме на Лукішках у Вільні? Вобраз бацькі з гадамі ўзбагачаўся ў выніку размоваў у сям’і і апавяданняў знаёмых. Верыў у бацьку. Быў перакананы, што ён — чалавек сумленны і выдатны. He верыў у яго арышт у Маскве, можа, думаў, што бацька не піша з прычыны новай сітуацыі, якая склалася ў сям’і. Марыў пра сустрэчу.
Падчас акупацыі Славік, як яго ўсе звалі, памагаў сябрам яўрэям і ўсё больш актыўна ўцягваўся ў антыгітлераўскую дзейнасць. Быў у кантакце з актывістам мясцовай камсамольскай арганізацыі Лявонам Садоўнікавым і ўсей ягонай сям’ёй. Падтрымліваў сувязь з савецкімі ваеннапалоннымі, якія ўцяклі з лагераў, і калі тыя начавалі ў маёнтку бабулі, то спаў разам з імі ў гумне. Аднойчы завеў аднаго з іх у вёску Дзякшняны і ў Радашкавічы ўжо больш не вярнуўся. Увосень 1943 года яго прынялі ў мясцовы партызанскі атрадіз. Загінуў смерцю героя 15 чэрвеня 1944 ro­fla пры спробе прарваць блакаду гітлераўцаў недалёка ад возера Палік у сваіх родных мясцінах. Загінуў напярэдадні вызвалення Радашкавіч ад чужынцаў.
У картатэцы Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КП Беларусі ёсць яго ўліковая картка.
УЧЕТНАЯ КАРТОЧКА РАДОСЛАВА ТАРАШКЕВМЧА № 282385
Прозвішча і імя — Тарашкевіч Радаслаў Браніслававіч Год нараджэння — 1925
Нацыянальнасць — беларус
Адукацыя — 7 класаў
Прыняты ў атрад 10 верасня 1943 г. радавым Назва атрада — Атрад імя Жукава Назва брыгады — Штурмавая
Загінуў 15 чэрвеня 1944 г.
Адрас — Радашкавічы, Вілейская вобласць, Ферма.
(Сённяшні адрас такі: вуліца Браніслава Тарашкевіча.)
Загінуў ва ўзросце 19 гадоў. Колькі ж такіх хлопцаў забрала вайна. Ён быў адным з тых, пра каго спяваў Акуджава, але, на жаль, з вайны не вярнуўся. Пасля яго засталася «Учетная карточка», якую чытаем не толькі з пачуццём болю, але і сораму: бацька выйшаў з вясковай хаты і стаў вучоным і грамадскім дзеячам., вядомым усяму свету, а сына — здольнага, народжанага ў доме адукаваных бацькоў — не дапусцілі да сярэдняй школы. Засталося пасля яго, апрача той «учетной карточкн», некалькі здымкаў, дзіцячай рукой накрэслены надпіс на лістах да зняволенага бацькі — «ДЗЮК» — і сімвалічны курганок на могілках у Радашкавічах. Сярод родных і знаёмых засталася пра яго памяць — чыстага і сумленнага юнака, які з гонарам насіў прозвішча бацькі і стараўся быць вартым яго сынам. Быў адзіным сынам і разам з ім абарваўся род Браніслава Тарашкевіча.