Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
* * *
I, урэшце, некалькі заўвагаў пра лёс Браніслава Тарашкевіча і яго спадчыну.
Пасля з’яўлення ў друку першых фрагментаў яго перакладу «Іліяды» Гамера (1922) у Беларускім календары на 1923 год задаецца пытанне: «Кім на самой справе з’яўляецца Тарашкевіч — паэтам ці палітыкам?..» Сёння, калі ўжо ведаем яго жыццёвы шлях, адказ павінен быць такі: быў, перш за ўсё, выдатным вучоным, які намагаўся спалучыць барацьбу за адраджэнне Беларусі, за лепшы лёс і лепшую будучыню свайго народа з навуковай і літаратурнай работай; быў чалавекам шматбаковага таленту, у якога ўжо з маладых гадоў акрэсліваліся здольнасці важака. Меў чароўны ўплыў на людзей, і гэта адыграла істотную ролю ў яго палітычнай дзейнасці. Быў не толькі выдатным вучоным, але і выдатным палітыкам. Але і сёння, азіраючыся назад, бачым на яго палітычным шляху не толькі бляск, але і панурыя цені і калючыя церні. У дваццатыя гады выбліснуў правадыром вялікага руху, небывалага ў гісторыі беларускага народа паводле свайго размаху. Польскія турмы, разгром Грамады не зламалі яго — з Польшчы ён выйшаў пераможцам, а ў БССР абраны ім шлях скончыўся паражэннем. Яго палітычная лінія ў дваццатыя гады вызначалася разуменнем таго, што імкненні беларусаў у межах Польшчы непазбежна пацерпяць паражэнне і па адносна нядоўгім часе яны будуць асіміляваныя. Таму ўсе свае надзеі звязаў з бурным працэсам развіцця беларускай куль-
туры і беларускай дзяржаўнасці, працэсам, які сапраўды меў месца на пачатку дваццатых гадоў. I тут спасцігла яго не толькі расчараванне, але і трагедыя. Цяпер ужо добра вядома, што той шматабяцальны працэс, так добра пачаты, быў гвалтоўна спынены і заменены ўдушальнай русіфікацыяй. Тут, у БССР, дзе, як ен спадзяваўся, «будуецца беларускі дом» і пачынаецца сапраўднае адраджэнне беларускага народа, чакала яго асабістае паражэнне, тут у друзе была зарыта яго палітычная канцэпцыя, яго вера, тут учынена жахлівае злачынства: загублена яго жыцце ў росквіце творчай сілы.
* * *
У мяне быў намер напісаць па магчымасці поўную біяграфію Браніслава Тарашкевіча. Сёння, калі мінула ўжо больш за пятнаццаць гадоў з часу напісання гэтай кнігі, бачу яіпчэ болып выразна, чым у той час, што такой поўнай біяграфіі яшчэ няма. I справа не толькі ў біяграфіі. Пакуль не будзе клапатліва сабрана ўсё, што з’яўляецца яго навуковай, літаратурнай і публіцыстычнай спадчынай,— яго прамовы ў польскім сойме, тыя, што захаваліся, яго карэспандэнцыі і лісты пра яго, пакуль не будзе знойдзены і апублікаваны яго пераклад «Іліяды» — нельга будзе пазнаць ва ўсёй глыбіні яго асобу, асэнсаваць яго ўклад у беларускую культуру.
* * *
У Польшчы жывуць родныя Тарашкевіча, яго вучні, жылі да апошніх гадоў яго таварышы па турмах, удзельнікі грамадоўскага руху. Беластоцкая «Ніва» шмат разоў публікавала ўспаміны пра Тарашкевіча і артыкулы пра Грамаду. Кураторый школьнай акругі ў Беластоку прысвоіў агульнаадукацыйнаму ліцэю з беларускай мовай навучання ў Бельску Падляскім імя Браніслава Тарашкевіча. У Радашкавічах на сцяне дома, у якім ён жыў, маецца мемарыяльная дошка, а тая вуліца названа ягоным імем. У Лаварышках у першай школе, у якой вучыўся Тарашкевіч, створаны невялічкі музей, прысвечаны знакамітым людзям, якія з’яўляюцца выпускнікамі гэтай школы, сярод іх Тарашкевіч займае пачэснае месца.
У Вільні на сцяне дома па вуліцы Людаса Гіры (раней вуліца Віленская), дзе жыў Тарашкевіч у дваццатыя гады, у 1979 годзе таксама ўмуравана мемарыяльная дошка.
1 Устаноўлена, што Тарашкевіч вывез не арыгінал свайго перакладу «Пана Тадэвуша», а копію, напісаную ад рукі і зробленую ў Радашкавічах навучэнцам мясцовай беларускай гімназіі Лявонам Ліманоўскім. Гэтая копія і захавалася ў Маскве. Яе аўтэнтычнасць пацвердзіла Вера Андрэеўна, а таксама малодшы браі Лявона Ліманоўскага — Пётра Ліманоўскі, які запомніў некалькі істотных дэталяў, звязаных з перапісваннем: назваў колер вокладак сшыткаў па сто лістоў, у якіх брат пісаў; памятаў, што была гэта работа платная, даручаная Верай Андрэеўнай як вельмі пільная, і таму выконвалася нават начамі. Прыспешваў сам Тарашкевіч, таму што гэты пераклад маглі адабраць ад яго найраней у красавіку 1933 г., а тэрмін абмену не быў дакладна вядомы. Таму Тарашкевіч павінен быў спяшацца, бо — пра гэта можам толькі здагадвацца — хацеў захаваць свой арыгінал у Польшчы. I сапраўды, у 1975 г. даляцела да мяне вестка з Вільнюса, што там у былога бухгаліара Беларускага банка Марыі Паўловіч быў знойдзены арыгінал перакладу дзвюх кнігаў — XI і XII — «Пана Тадэвуша». Толькі тады Вера Андрэе$на прыпомніла, што Тарашкевіч хаваў у сейфе Беларускага банка самыя важныя свае працы (напрыклад, матрыцы «Граматыкі для школ»). Адшукіныя рукапісы перакладу XI і XII кніг захоўваюцца цяпер у Мінску ў адцзеле рукапісаў бібліятэкі Акйдэміі навук імя Якуба Коласа. Пра тое, што ў чамадане, перададзеным Тарашкевічу на граніцы быў таксама экземпляр «Іліяды» на грэчаскай мове, пісала мне пазней Ніна Аляксандраўна.
2 Згадвае пра гэта ў аўтабіяграфіі ад 15 снежня 1933 г.
з Dokumenty і materiaty do histoni stosunk6w polsko-radzieckich, tom IV. S. 519—523. 3 рапарту гандлёвагг. саветніка пасольства ПР у Маскве Ю. Зябіцкага аб перспектывах польска-савецкіх гандлёвых адносін; Справаздача часопіса «Эпоха» аб размове з гандлёвым саветнікам пасольства ПР у Маскве Ю. Зябіцкім аб стане польска-савецкіх гаспадарчых адносінаў. Тамсама. Т. V. С. 97.
PamiQtnik Jozefa Ziabickiego. Неапублікаваны, знаходзіцца ў прыватнай уласнасці.
5 Br. Taraszkiewicz, Odbr^zowienie Mickiewicza, «Trybuna Radziecka», № 13, 26.1.1935.
6 Вось некалькі загалоўкаў з таіачасных віленскіх газет: «Rozstrzelanie Br. Taraszkiewicza w ZSRR» («Kurier Wilertski», № 48, 18.11.1935); «Epilog tragedii hromadowskiej» («Stowo», № 39, 9.11.1935); «Smierc jakich wiele»; «Znalazt smierc w zamian ojczyzny» (artykut wst^pny, «Stowo», № 50, 1935); «Ці жыве Браніслаў Тарашкевіч?» (Беларуская крыніца. № 11. 3.III.1935 і да т. п.
7 Менавіта Сабіне Гурскай, жонцы Уладзіслава Гурскага, вельмі абавязана за інфармацыю аб штодзенным жыцці Тарашкевіча ў Маскве.
s «Поўны пераклад гекзаметрам з грэчаскай мовы на беларускую «Іліяды» Гамера прыняты «Белдзяржвыдавецтвам» да друку» — так запісаў у аўтабіяграфіі 1.II. 1936 г. Факт прыняцця да друку яго перакладу
«Іліяды» пацвярджае таксама Ніна Аляксандраўна ў сваіх лістах да мяне падчас маёй працы над гэтай кніжкай.
9 У манаграфіі Арсеня Ліса «Браніслаў Тарашкевіч» аўтар адводзіць значнае месца гэтаму перакладу, падкрэсліваючы, што Тарашкевіч працаваў над ім ад пачатку дваццатых гадоў. А. Ліс правеў літаратурны аналіз фрагментаў, апублікаваных у «Полымі рэвалюцыі».
10 Крестьянскне восстання в Галнцнн (Аграрные проблемы. 1934. № 1—2; Польская деревня (Тамсама. № 7—8); Нацпональная полнтлка польского фашнзма на ЗБ і ЗУ (Тамсама. 1935. № 2); Польско-германскнй торговый договор (Тамсама. 1935. № 5); Дмфференцмацня польской деревнн во время крнзмса (6 аўтарскіх артыкулаў у зборніку Міжнароднага аграрнага інстытута пад загалоўкам «Польская деревня во время крнзнса»); Как жнвут крестьяне за граннцей (брашура, Леноблнздат, 1935).
11 Гэтыя сшыткі захавала сястра Н. А. Тарашкевіч — архітэктар.
12 у «Trybunie Ludu», № 49 (2562) ад 19.11.1956 г. апублікавана заява аб рэабілітацыі КПП і яе дзеячаў, падпісаная ЦК КПСС, Італіі, Балгарыі, Фінляндыі, а таксама ЦК ПАРП; пар. артыкул: Dokument prawdy historycznej, «Nowe Drogi», № 3, 1956.
13 Лісты i мноства прозвішчаў дае Яўген Калубовіч у сваіх успамінах пад назвай: «На крыжовай дарозе» / Кліўленд, 1986. С. 90—96, 235— 237.
М Копія гэтага дакумента, як і іншыя, атрыманыя ад Ніны Аляксандраўны Тарашкевіч, аддадзены на захаванне ў Цэнтральны архіў ЦК ПАРП (м/ф. 1884).
is Гэтую інфармацыю атрымала сям’я ад жыхароў Радашкавічаў і ад сяброў Радаслава.
Судовыя працэсы Браніслава Тарашкевіча
1. 23.11—25.V.1928 г. Працэс правадыроў Грамады (56 абвінавачаных) у акруговым судзе ў Вільні. Тарашкевіч прыгавораны да 12 гадоў цяжкага зняволення.
2. Чэрвень 1928 г. Акруговы суд у Беластоку прыгаварыў Браніслава Тарашкевіча і Паўла Валошына на 1 год турмы «за абразу ўлады» ў сувязі з разагнаннем паліцыяй павятовага з’езда Грамады ў Саколцы ў лістападзе 1926 г.
3. Чэрвень — ліпень 1928 г. Акруговы суд у Грудзендзу прыгаварыў Браніслава Тарашкевіча і Пётру Мятлу да 2 месяцаў турмы за арганізацыю бунту і галадоўкі ў турме у Грудзёндзу.
4. Вераснь 1929 — студзень 1930 г. Акруговы суд у Вільні двойчы разглядаў справу Тарашкевіча, звязаную з яго ўдзелам у мітынгу ў Вільні ў 1926 г. Справа была спынена, бо панёс адказнасць за гэта на працэсе Грамады.
5. 4.III.1929 г. Справа Грам.ады ў апеляцыйным судзе ў Вільні. Дванаццацігадовы прыгавор заменены 6 гадамі цяжкага зняволення.
6. 28—29.XI.1932 г. Акруговы суд у Вільні прыгаварыў Тарашкевіча на 8 гадоў турмы і 10 гадоў пазбаўлення грамадзянскіх правоў.
7. 24.11.1933 г. Апеляцыйны суд прыгавор пацвердзіў.
Турэмны шлях Браніслава Тарашкевіча
Арыштаваны ўначы 14/15 студзеня 1927 г. у Вільні.
Пазней перавозіўся:
Люты 1927 — з Лукішак (Вільня) у Вронкі
Люты 1928 — з Вронак у Лукішкі
Май 1928 — з Лукішак у Грудзёндз
Чэрвень 1928 — з Грудзёндза ў Беласток
Чэрвень 1928 — з Беластока ў Грудзёндз
Верасень 1929 — з Грудзёндза ў Лукішкі
Студзень 1930 — з Лукішак у Грудзёндз
Адпаведна з «рэскрыптам прэзідэнта» вызвалены 28 красавіка 1930 г. Зноў арыштаваны ў Тчэве 5 лютага 1931 г. Пазней перавозіўся:
Люты 1931 — з Тчэва ў Варшаву
Красавік 1931 — з Варшавы ў Гродна
Лістапад 1932 — з Гродна ў Вільню (Лукішкі)
Сакавік 1933 — з Вільні ў Гродна
Май 1933 — з Гродна ў Плоцк
Жнівень 1933 — з Плоцка ў Каранова
Верасень 1933 — з Каранова ў Варшаву
Верасень 1933 — з Варшавы ў Стоўбцы (на абмен)
Абмен адбыўся 7 верасня 1933 г. ■
Усяго правёў у польскіх турмах 5 гадоў 10 месяцаў 12 дзён.
Манаграфія Аляксандры Бергман прысвечана выдатнаму беларускаму палітыку, мовазнаўцу і перакладчыку Браніславу Тарашкевічу. Грунтуючыся на шматлікіх архіўных матэрыялах, успамінах і сведчаннях сучаснікаў, польская даследчыца асвяціла складаны жыццяпіс Тарашкевіча, які, як і безліч іншых беларускіх дзеячаў, знік у прадоннях ГУЛАГу. -
КНІГІ ОНЛАЙН
