Слова пра Браніслава Тарашкевіча
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 192с.
Мінск 1996
36 Benedykt Hertz, Bl^dna droga i jej efekt, «Przegl^d Wileriski», nr 11, 10.VI.1928. S 4—6.
37 Пратакол судовага пасяджэння 23.11—22.V. 1928 y AC y Вільні. ЦЦА Літвы, ф. 129, воп. 2, адз зах. 2357/VIII. Т. IV. С. 386—389.
38 Гаворка ідзе пра інтэрв'ю газеце «Walka», якое прыгадвалася вышэй. Тарашкевіч сказаў у ім, што соймавы клуб Грамада бачыць будучыню беларусаў «у цесным саюзе з народамі, якія здабылі сабе новую грамадскую структуру». Паколькі гэты нумар быў канфіскаваны, не выключана, што ў
апошняй рэдакцыі Тарашкевіч яго не бачыў і ў пэўнай ступені меў фармальнае права лічыць яго неіснуючым.
3 ’ Так запісана ў пратаколе.
40 Берлінская беларуская кан^зерэнцыя была склікана па ініцыятыве ўрада БССР 15.X.1925 г. На канферэнцыі беларускі эміграцыйны ўрад у складзе А. Цвікевіча, В. Захаркі, Л. Зайца і Пракулевіча прызнаў БССР адзіным прадстаўніцтвам беларускага народа, і ў выніку гэтага рашэння ўрад БНР спыніў свае існаванне. Яго члены пачалі вяртацца на радзіму. Грамадоўскі друк з задавальненнем вітаў берлінскую канферэнцыю.
41 «Адзіная і непадзельная» (Расія) — лозунг рускіх нацыяналістычных і манархічных колаў.
42 Перад судом Тарашкевіч выслаў з турмы пісьмовую згоду на выстаўленне яго кандыдатуры па выбарчым спісе «Змагання».
43 Пункт II 110 артыкула к. к. гучыць так: «Дача самім або ад імя кагонебудзь чужому ўраду, перад аб’яўленнем вайны, абяцанне падтрымкі яго ваенных дзеянняў» (Крымінальны кодэкс 1903 г. Варшава, 1922. С. 38). 3 таго, што пісалася вышэй пра гданыжую канферэнцыю, выразна відаць, што абмяркоўваемая праблематыка і прынятыя рашэнні не мелі нічога супольнага з тым, пра што гаворыцца ў артыкуле 110 к. к., пункт II. Але выяўленне зместу гданьскай канферэнцыі намнога ўскладніла б задачы абароны, таму Тарашкевіч хацеў наогул адмовіць сам факт яе правядзення.
44 За мінулы год. «Бюлетэнь клуба БСРГ». № 5, 19.1.1926. С. 2.
45 «Правда», № 51, 52, 53. 1928; ЦА ЦК, 1928; «Юманітэ». 24 і 27.11.1928. Тамсама.
46 «Dok^d idziesz, Polsko!», «Kuner Wileriski». 19.V.1928.
42 M. Swiechowski, S^d nad przedmajow^ polityka narodowosciow^, «Kurier Wilenski», 20.V.1928. У сувязі з працэсам «Работнік» змясціў цыкл артыкулаў. Параўнай, напрыклад: S. К., Na marginesie procesu Hromady, «Robotnik», nr 110, 20.IV.1928. Colmar a Wilno. Тамсама, nr 150, 31.V.1928. Гэты апошні артыкул заканчваецца словамі: «Прысуд з’яўляецца вялікай палітычнай памылкай, і яе трэба выправіць».
48 Пастанова ўрада БССР ад 26.XII.1928 г. аб зацвярджэнні складу сапраўдных членаў і прэзідыума беларускай Акадэміі навук // Савецкая Беларусь. № 1. 2.1.1929. ЦА ЦК, м/ф. 1684.
49 Братмн Е. Нстормческая тяжба. «Нзвестня». 27.III. 1928.
50 Рапарт начальніка турмы на Лукішках Чакалы начальніку Міністэрства справядлівасці 21.11.1933. ЦА ЦК, 424. Кніга вязняў, Тарашкевіч Браніслаў, турма Макотаў, папка № 1912. С. 103.
51 Належыць чытаць: «Грудзбндз-турма». V выданне граматыкі выйшла ў свет у 1929 г. у Вільні. Выдаўцом была жонка — Вера Тарашкевіч. Яно было значна пашыранае (выданне I і наступныя налічвалі 62 старонкі, выданне V — 136), удасканаленае і дапоўненае элементамі сінтаксісу. Аўтары нарыса аб граматыцы Тарашкевіча — А. Юрэвіч і А. Яновіч — сцвярджа-
юць, што менавіта V выданне і асабліва яго граматычная тэрміналогія захаваліся па сенняшні дзень і ляглі ў аснову пазнейшых падручнікаў з гэтай галіны.
52 Спіс паслоў, прыцягнутых да судовай адказнасці. ЦА МУС. Акт пракурорскага нагляду пры AC у Беластоку, 418.
53 Справаздача з працэсу Грамады ў апеляцыйным судзе. «Кйгіег Wiletiski», № 50, 1.III. 1929. S. 4.
54 Рашэнне апеляцыйнага суда па справе Тарашкевіча і інш. ЦА ЦК, 105/1137. К. 352—353.
55 Тарашкевіч пераслаў з турмы ў Грудзёндзу ліст, у якім паказвае праўдзівае аблічча Астроўскага. Гэты ліст пазней быў распаўсюджаны ў выглядзе лістоўкі КПЗБ.
56 Апеляцыйная скарга пракурора Роберта Раўзе па справе вызвалення акруговым судом Антона Луцкевіча, Радаслава Астроўскага і іншых. ЦЦА Літвы. Акт пракурора AC у Вільні гіа справе БСРГ, фонд 131, воп. 2, справа 701. С. 302 і наст.
57 Аляксандр Прыстар — адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Пілсудскага.
58 Паведамленне аб вызваленні крымінальнага вязня. ЦДА Літвы, Акт крымінальнай справы Б. Тарашкевіча, ф. 129, воп. 2, справа 2357. С. 696; ліст Міністэрства справядлівасці за подпісам (нечытэльным) начальніка аддзела, выконваючага абавязкі міністра, ад 31 ліпеня 1930 г. Тамсама. С. 739.
5’ Ліст Бюро ЦК КПЗБ да Краявога сакратарыята. ЦА ЦК, Архіў ЦК КПЗБ, м/ф 1425/17. С. 137.
60 Тарашкевіч ведаў, што кіраўніцтва КПЗБ некальк’ разоў мяняла думку пра яго далейшы лёс. Пра гэта напісаў у аўтабіяграфіі ад 15 снежня 1933 г.
61 Пра сваё знаходжанне ў Маскве ў 1930 г. Тарашкевіч пісаў у аўтабіяграфіі ў 1933 г.; пра яго знаходжанне ў Вондзыні піша ў сваім «Паментніку» Юзаф Зябіцкі.
62 Тэкст ліста пад назвай «Дэкларацыя Б. Тарашкевіча, б. пасла Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады» змясціў на сваіх старонках «Nowy Przeglqd», № 6/36/. С. 89—90.
Раздзел пяты
(1931-1933)
Чарговы арышт у Тчэве. — Працяг блукання па турмах. — Літаратурная і навуковая работа ў адзіночнай камеры гродзенскай турмы: пераклад на беларускую мову «Пана Тадэвуша»; «Гістарычная граматыка беларускай мовы». — Наступ.іы працэс. — Беларуская і польская грамадскасць у адносінах да працэсу і асобы Тарашкевіча. — Абмен палітычных вязняў і выезд у СССР.— Распад сям’і.
Нядоўга цешыўся Тарашкевіч воляй. Чарговы арышт адбыўся ўжо 5 лютага 1931 года. Гэтым разам быў затрыманы сапраўды «на гарачым учынку»і. Затрымалі яго ў Тчэве, у транзітным вагоне Гданьск — Берлін. Меў пашпарт на імя чэшскага грамадзяніна Уладзіслава Паўліка, а таксама матэрыялы КПЗБ, якія адносіліся да апошняй выбарчай кампаніі ў сойм у Захсдняй Беларусі. Вёз таксама матэрыялы пра беларускі рух у Полыпчы (гэта быў падрабязны аналіз настрояў сярод беларускай моладзі).
3 таго, што пісаў Тарашкевіч у 1933 годзе ў «Аўтабіяграфіі», відаць, што вельмі неахвотна згадзіўся ўзяць з сабой гэтыя матэрыялы. 3 боку тых, хто арганізаваў паездку, такі крок быў заганна легкадумны. Было ж вядома, што паліцыя цікавіцца кожным яго крокам. 3 таго, што расказала мне Вера Андрэеўна, якая тады знаходзілася ў Гданьску, ясна, што Тарашкевіч ужо задоўга перад гэтым знаходзіўся пад вельмі пільным наглядам. Ужо пасля арышту Браніслава Вера Андрэеўна даведалася ад гаспадароў, у якіх кватараваў, што іх дом быў на подслуху. Мяркуючы па судовых актах, арышт быў старанна падрыхтаваныг,
5 лютага 1931 года Тарашкевіч павінен быў ляцець на самалёце з Гданьска ў Берлін. Калі ж прыехаў у аэрапорт, то выявілася, што самалёт, на які меў куплены квіток, вылецеў на паўгадзіны раней. Тады купіў квіток на наступны самалёт. Праз нейкі час яму сказалі, што другі самалёт не паляціць, вярнулі грошы і параілі ехаць цягніком. Паколькі меў устаноўлены тэрмін прыезду ў Берлін, сеў у цягнік, У купэ быў адзін, таму замкнуўся. У Тчэве ў купэ ўламаўся камісар паліцыі Тадэвуш Скальскі. Пакуль камісар тузаўся з дзвярыма, Тарашкевіч паспеў толькі знішчыць адрасы.
Пасля кароткай бойкі Скальскі сілай вывалак яго з вагона і нават падраў на ім каўнер плашчаз.
Недкладна пачалося следства. Тарашкевічу пагражалі «Брэстам», але адначасова стараліся залучыць яго да сябе. Пракурор Здановіч паведаміў яму, што ўвесь авангард нацыянальна-вызваленчага беларускага руху ў Полыпчы, які прыехаў з эміграцыі ў БССР, арыштаваны. Значыць, ён у такой сітуацыі, калі няма выбару. Адзінае выйсце, якое для ягс засталося,— гэта «прыняць руку дапамогі, якую яму хоча падаць польская дзяржава». «3 панам хочуць гаварыць»,— сказаў пракурор. Яму прапанавалі размовы на досыць высокім узроўні, «не ніжэй дырэктара дэпартамента Галоўнага штаба», намякнулі таксама, што віленскі ваявода Кіртыкліс ахвотна б з ім раіўся. На гэта Тарашкевіч заявіў, што не жадае ніякіх патаемных размоваў. Гэтыя захады скончыў міністэрскі радца Ян Бах, які ведаў Тарашкевіча з працэсу Грамады і, мяркуючы па матэрыялах, кіраваў усёй акцыяй яго «злаўлення». Размова з ім мела такі кірунак. Бах: «Ведаем пра пана ўсё, ведаем, чым пан займаецца. Аднак нас цікавіць, як пан на самой справе ставіцца да Камінтэрна?» На адказ Тарашкевіча, што да Камінтэрна адносіцца пазітыўна і не жадае ніякіх патаемных размоваў ці перагавораў, Бах сказаў: «Тады ўсё ў парадку. Пан ведае, чаго хоча і што пана чакае». На гэтым усялякія размовы і спробы перавербаваць Тарашкевіча скончылісж
Як вязень асабліва «небяскечны», перавозіўся ў поўнай ізаляцыі ў Варшаву пад наглядам Скальскага. Спачатку яго змясцілі ў ратушы, у цэнтральнай турме на вул. Даніловічаўскай, а пасля перавялі на Павяк. Следства прыняў на сябе следчы суддзя па справах асаблівай важнасці Юзаф Булгак, які таксама выступаў на працэсе Грамады. 3 той пары і да судовага разбору Тарашкевіч знаходзіўся пад яго непасрэдным наглядам. Нават прашэнне на дазвол купляць польскую газету на Павяку дасылалася ў Вільню, Булгаку.
Перадача справы судоваму следчаму Юзафу Булгаку не была выпадковай. 3 гэтай прапановай выступіў пракурор Здановіч, сцвярджаючы, што новая справа Тарашкевіча «звязана са справай Юзафа Гаўрыліка», старшыні соймавага клуба «Змаганне» (1928—1930), якую вёў менавіта Булгак.
25сакавіка 1931 года Юзаф Булгак выслаў адміністрацыі турмы на вул. Дзельнай, 24 у Варшаве тэрміновую тэлеграму: «Прашу як найхутчэй вязня Браніслава Тарашкевіча перавезці ў турму ў Гродне да майго распараджэння»5.
Пачынаючы з красавіка 1931 года і да галоўнага судовага разбору, які адбыўся ў Вільні 28—29 лістапада 1932 rofla, Тарашкевіч знаходзіўся ў адзіночнай камеры № 45 гарадзенскай турмы, абвінавачваемы ў камунісгычнай дзейнасці паводле артыкула 101, ч. 1, сгарога царскага крымінальнага кодэксу. Чаму паўтара года сядзеў у турме ў Гародні, а не на Лукішках, дзе следства можна было весці на месцы? Цяжка адказаць на гэта, але можна здагадвацца.
Гарадзенская турма была адной з самых цяжкіх у Польшчы. Тарашкевіч знаходзіўся ў поўнай ізаляцыі, нават шпацыры праводзіў адзін. Адчуў і ўвядзенне новага турэмнага рэгламенту. На турэмным двары паміж будынкам з агульнымі камерамі і сцяной (з боку фарнага касцёла) паставілі тры шыбеніцы. Тут адбываліся экзекуцыі. Павялічылі колькасць славутых гарадзенскіх карцэраў.
КНІГІ ОНЛАЙН
