Старонкі тэатральнага жыцця Беларусі 1990-х гадоў
Таццяна Ратабыльская
Выдавец: Каўчэг
Памер: 232с.
Мінск 2000
Усё часцей інтарэсы і творчая рэалізацыя гэтага нястомнага, неўтаймаванага чалавека сягаюць за межы тэатра. To ён агучвае на-рысы Я. Пархуты Крывічы’’ на радыё, то здымаецца на тэлебачанні (ствараючы такія значныя вобразы, як Янка Купала ў “Безназоўным” В. Карпілава, Паэт у “Конніку” паводле паэмы П. Макаля і інш.). Разам з Рыгорам Барадуліным выпускае кніжку шаржаў і эпіграм на акцёраў купалаўскага тэатра. Даўно і з любоўю займаецца жывапісам. Яшчэ на выставе 1981 г. “Свет захапленняў’’ у Доме мастацтваў лірычныя, тонкія акварэлі Варанецкага прыцягнулі ўвагу гледачоў. Віцебскія краявіды сталі пастаяннымі мастацкімі спадарожнікамі акцёра. Займаўся ён і арганізацыяй выстаў, прысвечаных I. Буйніцкаму, юбілею Нацыянальнага акадэмічнага тэатра ў Траецкім прадмесці, зрабіў для музея Купалы жывапісны трыпціх “Янка Купала”.
Апошнім часам акцёр заняўся тэатральнай педагогікай. Рыхтуе да выпуску разам з В. Раеўскім акцёрскі курс, — у яго Фама Сільвестравіч не толькі ўклаў душу, талент, але і паставіў з ім спектакль “Месяц у вёсцы” Тургенева. Е н імкнуўся стварыць тое, што можна акрэсліць забытым сёння словам “псіхалагічнае дзеянне”. На падставе найскладанейшага класічнага матэрыялу атрымаўся спектакль прыгожы, не крыклівы, не істэрычны, нейкі акварэльны... Маладыя акцёры спрабуюць адчуць і перадаць адценні пачуццяў, сыграць не сталую жарсць, а нараджэнне кахання, нешта імклівае, “безназоўнае ”. “Дыпломны спектакль павінен быць традыцыйным, — лічыць Ф. Варанецкі, — тут не трэба абавязкова эксперыментаваць. Лепш са студэнтамі ісці па слядах класікі, расшыфроўваць тэкст. Ідэальных курсаў не будзе. Шукаеш патрэбныя характары, глыбіню ролі з тымі хто ёсць. “Месяц у вёсцы” незвычыйна тонкая па структуры п’еса. Над ёй можна працаваць без стомленасці доўга, адкрываючы новае. Жанчыны, як матылі-аднадзёнкі, ўспыхнулі ад кахання. Па сутнасці тут каханне — гэта цяга чалавека да свабоды, якую не забіць нічым. Перад намі выхаваныя, стрыманыя людзі, але ім хочацца глытка волі... Іншы раз я сам здзіўляюся, чаму столькі часу аддаю педагогіцы. Мне стала гэта куды цікавей, чым сам тэатр. На тваіх вачах змяняюцца людзі, якія часта самі не ведаюць, куды прыйшлі, ёсць у іх толькі прадчуванне будучага. He зламаць індывідуальнасць, акунуць у гэту архіск-
ладаную прафесію — мая задача. Інструмент акцёра — ён сам, ягоныя нервы, жыццё. Таму я ў Акадэміі мастацтваў. Тут нельга быць няшчырым, бо вырашаюцца лёсы акцёрскія і чалавечыя”.
Гледзячы сёння на Ф. Варанецкага, ціхага, інтэлігентнага, з задумлівымі вачамі, немагчыма ўявіць сабе яго бурлівую маладосць на колах. Е н аб’ездзіў увесь былы Саюз. Працаваў у Калузе, Таліне, гарадах Малдавіі, Сыктыўкары, Львове. Фама Варанецкі — з выбітнога легендарнага пакалення “шасцідзесятнікаў, калі ў модзе было плюнуць на сталічны канфармізм і сігануць на Поўнач, у тайгу ці яшчэ куды-небудзь у рамантычных пошуках сябе, адзінадумцаў, сваёй справы, свайго тэатра. Максімалізм маральны, духоўны, прафесійны рухаў тады людзьмі. Ф. Варанецкі расказвае, што іншы раз з тэатра ад’язджалі такім чынам: заплюшчыўшы вочы, падпарадкаваўшыся сляпому лёсу тыцкалі пальцам у геаграфічную карту і бралі білет да таго месца, у якое трапіў палец...
Скончыўшы ў 1961 годзе Тэатральна-мастацкі інстытут у Д. Арлова, Варанецкі з групай маладых акцёраў апынуўся ў Віцебску, у коласаўскім тэатры. Там ён стварыў адну з лепшых сваіх роляў — Раскольнікава ў “Злачынстве і пакаранні” Дастаеўскага. Прыгожы, нервовы, глыбокі, жарстлівы ягоны Раскольнікаў быў прызначаны для іншага гарманічнага і шчаслівага жыцця, але быў апанаваны вар’яцкай Ідэяй, якая супярэчыла прыродзе чалавека. Праз колькі гадоў у Малдавіі Варанецкі (у спектаклі Р. Баравіка “Сям’я Ульянавых ”) сыграе Аляксандра.і, начытаўшыся дзённікаў і дакументальных матэрыялаў, прыйдзе да высновы Аляксандр быў “страшэннай асобай, амаль маньякам, захопленым складанай, няслушнай ідэяй”. “Мне наогул складаныя псіхалагічныя штукі, загадкі індывідуальнасці падабалася іграць”, кажа акцёр.
Самымі шчаслівымі гадамі Ф. Варанецкі лічыць працу ў Рускім драматычным тэатры Таліна (1964-1969). I сапраўды: Освальд у “Прывідах” Г. Ібсена з фру Алвінг А. Бідрыдзінавай, Віктор у “Варшаўскай мелодыі” (пастаноўка Я. Падвэ), Леанідзік у п’есе Арбузава “Мой бедны Марат” з Э. Раманавым і А. Еўдакімавай, дый многія іншыя — дваццаць чатыры ролі за некалькі сезонаў. I — галоўная роля ў фільме “Там, дзе доўгая зіма” (“Масфільм”)...
Толькі ў 1972 г. Ф. Варанецкі вяртаецца на радзіму, становіцца акцёрам купалаўскага тэатра, маючы за плячыма вялізны паслужны спіс як у сучасным рэпертуары, так і ў класіцы ( Дастаеўскі, Чэхаў, Ібсэн, О Ніл). Аналізуючы лепшыя сцэнічныя вобразы Варанецкага ў купалаўскім тэатры, разважаючы аб прычынах па вялікаму рахунку незапатрабаванасці ягонай акцёрскай індывідуалькнасці, даходзім да думкі аб тым, што Варанецкі пры іншых абставінах мог бы зрабіцца сцэнічным люстэркам лёсу і духоўных пошукаў беларускай савецкай інтэлігенцыі 70 — 80-х гадоў. Бо ўвасабляў вобразы “інтэлігентаў”— тыя час ад часу ўзнікалі на першай беларускай сцэне. У агульным хоры купалаўскіх артыстаў у яго была ціхая, суб’ектыўная тэма
* ГІММ
mm
інтэлігенцыі (слабай, бязвольнай і ў жыцці) як ладу душы і спосабу мыслення, як маральнага, мудрага стаўлення да жыцця.
Е н сыграў летуценнага, натхнёнага Настаўніка ў “Безназоўнай зорцы , абаронцу справядлівасці, духоўнага максімаліста Клеона (“Забыць Герастрата ”), які не змог уладкавацца у ганебным свеце. Ен стварыў вобраз Берынга ў “Аптымістычннай трагедыі” і Чэрніка ў “Пратаколе аднаго пасяджэння”. Герояў глыбокіх, стрыманых, апантаных ідэяй, нонканфармістаў.
Е н удзельнічаў у легендарным, амаль ці не падпольным спектаклі ў Доме кіно “Паляванне на качак” Вампілава ў ролі афіцыянта Дзімы, сыгранай з пазатэкставай здагадкай аб перажытай духоўнай драме гэтага чалавека... 1 ўсё ж акцёр напярэдадні свайго 60-гадовага юбілею не пабаяўся прызнацца: купалаўскі тэатр не быў “ягоным” тэатрам. “Я — іншы акцёр. Мяне ж гледачы бачылі ў адным вымярэнні. Я многа пераіграў свяшчэннікаў, жабракоў, дзіўных людзей... У тэатры мала ідзе класікі. Акцёр без класікі задыхаеццаАле, можа, рэч не так у класіцы, як у тым, што тэма інтэлігенцыі як праблема, як агульназначная з’ява, не дужа часта ставала сюжэтам, мастацкай тэмай нацыянальнага тэатра? Яго займалі сацыяльная, сацыяльна-бытавыя, публіцыстычныя пытанні. Нават народная праблематыка трак тавалася як сялянская... ( Невыпадкова дамінуючыя жанры беларускай драматургіі — народна-гераічная драма, сатырычная камедыя, сацыяльнабытавая драма). Такім чынам склалася аб’ектыўная сітуацыя. Акцёр на ролі Дастаеўскага, Чэхава паступова выпадаў з эпіцэнтра мастацкіх падзей... “Жыццё не заўсёды складваецца як марылася, як хацелася, — сведчыць Ф.Варанецкі. — Тэатр — гэта шматскладаны арганізм і ўсім хораша не бывае. Таму я па-філасофску прымаю той факт, што я нечага не сыграў. Але я лічу, што здзейсніўся як акцёр, нягледзячы ні на што, папрацаваўшы з 57 рэжысёрамі. Цяпер ядумаюнад роллю Гавэла ў п’есе “Аўдыенцыя”. Значыць — зноў надзея?..
1998 і.
РЫСЫ ТЭАТРАЛЬНАГА ПРАЦЭСУ
а^спшес/льс
* Ці патрэбны тэатр сёння?
* Спыніся, імгненне (выстава сцэнографаў)
* За тэатралізацыю жыцця.
* Рэжысура купалаўскага тэатра: эстэтычныя рысы.
* Акцёр і рэжысёр, праблемы ўзаемадзеяння.
* Каб не замуцілася...
* Адноснасйь крытэрыяў у вакууме бесчасоўя
* Герменеўтыка і сучасная драматургія
онм wwi mm
Вы не однажды, вероятно, замечалн, как серы, угрюмы н равнодушны лнца людей, которые окружают нас в автобусах, метро, на улнцах, в магазннах. Нахмуренные, нздерганные, готовые к агресснвному отпору, прнвычные к скандалам, тупеюіцне в очередях н транспортных давках. Н ваше лнцо так же не отлнчнмо от остальных, как н мое.
Мы прнвыкаем с детства подчнняться однообразным стереотнпам жнзненного н бытового поведення, которые днктуют не только форму человеческого проявлення, но н суть: нашн мыслн, мечты, желання, ндеалы. Ннднвндуальное поведснне опасно н даже всем мешает. Помню, в школе, в четвертом классе сочннення детей на вольную тему, выходяіцне нз норм дознрованной “вольностн”, чнталн вслух в наказанне н назнданне, как не следует думать н пнсать.
Даже дворовая раскованность, распуіценность детей, которая возннкает как форма протеста протнв уннфнкацнн в школе н дома ужс поразнтельно однообразна другая сторона уннфнкацнн с обратным знаком. Ребенок легко сй подчнняется он уже прнвык к “коллектнвному” едннообразшо.
Уже взрослый человек не умеет чувствовать н вестн себя нестандартно в разных неожнданных снтуацнях жпзнн: у него нет опыта прожнваняя непрнвычных форм жнзненного поведення. Н вот мы не умеем выходнть на мнтннгн, спорнть, прннять чужую точку зрення, не умеем радоваться н раэвлекаться, не знаем, что такое настоявднй, раскованный, внеплановый праздннк, а мыслнмое разнообразне н сложность человеческнх отношеннй сведены до мнннмума. Осталнсь какне-то самые элементарные стереотнпы поведення дома, на улнце, на работе.
Постепенно в ребенке н взрослом атрофнруется прнродная потребность человека в нгре. Я уж не говорю об ммпровнзацнн, нбо все формы соцмальной жнзнн жестко запрограммнрованы, так же как обвцественная н ннднвндуальная мораль. Любые отклонення не только не поддержнваются, но н осуждаются. У чсловека пропадает желанне н способность прожнть (нлн сыграть) какне-то нные жнзненные снтуацнн, попробовать себя в новсм качестве, в новой жнзнснной ролн.
В такой обстановке функцня театра болес чем межеумочна. Зрнтелн прнходят в театр не для того, чтобы оіцутнть новые жнзненньте возможноста нлн прнкоснуться к незнакомым духовным сферам, а для того, чтобы “узнать’’ свой собственный жнзненный опыт. Большая часть зрнте.дьного зала сегодня не способна воспрннять пронзведенне театрального нскусства в эстетнческнх категорнях. На внеэстетнческое воздействне направ/існы многнс пьесы н спсктаклн, появляюцінеся в театрах. Будь то сцены полнтнческой агнтацнн, дналогн в лнцах газетных днскусснй нлн натуралнсткческне сцены.
К внеэстетнческнм чувствам апеллнрует, в частностн, последняя пьеса А.Дударева “Свалка”, ндуідая на сценах академнческого театра нм. Коласа,
КНІГІ ОНЛАЙН
