Старонкі тэатральнага жыцця Беларусі 1990-х гадоў
Таццяна Ратабыльская
Выдавец: Каўчэг
Памер: 232с.
Мінск 2000
1992 г.
фШЧШ опк *
жвр rtithiiffti)
СПЕКТАКЛЬ ‘ЗВОН HE МАЛІТВА"
HA СЦЭНЕ ТЭАТРА ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ
Як i ўсялякі народ, беларусы маюць патрэбу ў міфалагізацыі сваёй гісторыі. Для адчування нацыянальнай паўнаважкасці, пачуцця ўласнага гонару неабходна трымаць у запасе ідэалізаваных, напалову гістарычных, напалову легендарных Герояў, у народнай памяці прыхаваных, а таксама комплекс трагічных і меладраматычных сюжэтаў, з імі звязаных. Кожная нацыя жадае мець сваю Марыю Антуанету, Д’Артаньяна, князя Ігара, Макбета, Рычарда III. На стварэнне такога міфалагізаванага пантэона працуюць гісторыкі, літаратары, музыканты, драматургі. Чым больш таленавіта мастацтвам будуць апрацаваны легендарныя сюжэты, тым болып у іх шанцаў стаць здабыткам і іншых народаў.
Наша мастацкая міфалагізацыя гісторыі толькі пачынаецца. У культуры паступова вызначаюцца ўстойлівыя імёны: Ефрасіння Полацкая, Рагнеда, Францішак Скарына, М.Гусоўскі, К.Каліноўскі і іншыя. Часцей менавіта імёны, а не сюжэты. Мастацтва займасцца, галоўным чынам, стварэннем гераізаванай галерэі партрэтаў дзечаў беларускай гісторыі, даследаваннем іх дзейнасці, укладу ў нацыянальную скарбніцу і не вельмі клапоціцца аб стварэнні небанальнай “драматургіі” іх жыцця. Справа не столькі ў нежаданні карыстацца інтрыгай. Размова, хутчэй, аб адсутнасці іншага, не эпічнага, a драматычнага погляду на жыццё. Можа, час для канфліктнага погляду яшчэ не надышоў?
Мусіць, найбольш “сюжэтны” абрыс для нас сёння мае Рагнеда: за яе імем адразу паўстае не толькі ідэя патрыятычнай адданасці зямлі продкаў, але і няўдалая спроба забойства князя Уладзіміра, размашыстыя пераходы князёўны ад бескампраміснага паганства да манаства. Невыпадкова Рагнеда зрабілася галоўнай гераіняй спектакля “Звон не малітва’ па п’есе І.Чыгрынава на сцэне тэатра імя Янкі Купалы.
Гістарычны спектакль найбольш моцны сродак у справе міфалагізацьіі гісторыі, таму што прызначаны шырокай аўдыторыі і адкрывае мінулае ў жывых малюнках. Іншая гаворка, што, ствараючы манументальныя сцэнічныя палотны, іх аўтары не заўсёды ўлічваюць скіраванасць глядацкага ўспрымання менавіта на драматычны сюжэт. Гістарычны спектакль на нашай сцэне зазвычай арыентуецца на стварэнне статычнага эпічнага вобраза героя на нейкім абагульненым фоне, які толькі падкрэслівае значэнне яго дзейнасці, а не на развітую інтрыгу.
Спектакль купалаўскага тэатра “Звон не малітва” цікавы тым, што ў ім ёсць спроба адлюстраваць мінулае ў яркім сюжэце.
Рагнеда жыла ў скрутную часіну, якую перыядычна псражываюць людзі. Тая часіна сваёй нестабільнасцю нагадвае дзень сённяшні. Рагнеда на ўласным лёсе зведала злом свядомасці, знішчэнне традыцыйных каштоўнасцей (паганская
вера бацькоў адрынута, а новая рэлігія Хрыста навязваецца палітыкамі зверху). Мо таму праз тысячагоддзе асабліва прыцягвае позірк сваіх нашчадкаў?
Але Рагнеда, якая паўстае на сцэне, аніяк не суадносіцца з нашым існаваннем. У яе душы няма характэрных для сучаснага чалавека пераломнага часу ваганняў, няўстойлівасці; гэта цэласная гераіня. Таму размова ў спектаклі “Звон не малітва”, які створаны рэжысёрамі В.Раеўскім і Г.Давыдзькам, не пра сучаснага чалавека, а пра ідэальнага героя нацянальнага пантэона.
Калі прыгадаць вядомую думку аб тым, што жывая гісторыя гэта не рух у далячынь стагоддзяў, а набліжэнне мінуўшчыны да сучаснасці, знішчэнне мяжы паміж мінулым і рэчаіснасцю, то ў дачыненні да спектакля купалаўцаў гэтая мяжа, наадварот, устанаўліваецца. Зрэшты, тэатр неяк хістаецца: вобраз часу X стагоддзя відавочна суадносіцца аўтарамі спектакля з сённяшнім днём, а вось трактоўка герояў падпарадкоўваецца іншым мэтам.
Паганства і хрісціянства дзве сілы, між якіх заціснуты чалавек у пастаноўцы купалаўскага тэатра. Наша двухсэнсоўнае шараханне напрыканцы XX стагоддзя ад адраджэння беларускага фальклору, а з ім сумесна і элементаў паганства, да хрысціянства і культуры хрысціянства адбіліся на спектаклі, дастаткова двухсэнсоўным з погляду драматургіі і разумення “пераломнага” часу. Гаворка не пра адпаведнасць сцэнічнай версіі рэальным падзеям мінулага. Суадносіць праўду і мастацкі вымысел справа гісторыкаў. Тэатр і драматург маюць права на ўласную трактоўку гістарычных падзей. Гаворка пра іншае. Тэатр услед за І.Чыгрынавым сам над сабой павесіў Дамоклаў меч выбару: ён процістаўляе дзве рэлігіі, але ніводнай не аддае перавагі. У інтэрпрэтацыі падзей аўтары спектакля нібыта не могуць выбраць, на бок якой веры паўстаць: народнай паганскай, спрадвечна беларускай, ці хрысціянскай, прывезенай з Візантыі і Кіева.
Па-свойму мае рацыю Рагнеда, якая сцвярджае, што нельга забываць сваіх старых бацькоўскіх багоў. Па-свойму маюць рацыю Ізяслаў і Уладзімір, якія спадзяюцца, што з надыходам хрысціянства гісторыя зменіць свой крывавачырвоны плашч... Кан’юнктура сённяшняга часу таксама двухсэнсоўная: беларускае Адраджэнне быццам бы мае на ўвазе вяртанне паганскіх культаў, абрадаў, багоў; тысячагоддзе хрысціянства на Беларусі, пакуты ў гады савецкай улады, патрабуюць сцвярджэння і замацавання ўласных каштоўнасцей.
Але такі асцярожны, нявызначаны погляд аўтараў спектакля на гісторыю магчыма было б разглядаць як пазіцыю, калі б у спектаклі ішла гаворка пра пераацэнку маральных каштоўнасцей, пра набыццё новага стану чалавекам. Спектакль жа купалаўцаў зыходзіць з традыцыйнага для славянскага этнасу недаверу да чалавека, як вышэйшай каштоўнасці, і працяты славянскай марай аб веры. Без яе не мысліцца існаванне чалавека і народа. Як гаворыць у спектаклі Рагнеда, менавіта вера адрознівае чалавека ад жывёлы...
Падпарадкоўваючыся гэтаму поклічу традыцыі, мы і сёння марым пра нейкую агульную ідэю, адзіную веру, што напрыканцы XX стагоддзя выдае на утопію.
(РІШІ опк *
л» тыікП)
У спектаклі проціпастаўляюцца два лады жыцця, дзве веры. 3 аднаго боку экзатычныя лахманы Ведуна, начны, няпэўны кудзебны паўшэпт, варажба, паганскія пакрыёмствы на фоне шкуры мядзведзя; з другога аблічча Маці Боскай, белае і чорнае адзенне хрысціян і чысты гук званоў праваслаўных храмаў.
Сцэнічная сімволіка начной цемры дзённага святла, драўлянага руна і іконы выглядае пэўным чынам лапідарна, таму што супрацьстаянне гэтае, хутчэй, дэкаратыўнае. I Пярун, што падымаецца з-пад зямлі ў вэлюмэ, кадзіва пад рытуальныя скокі, і новы Бог разам патрабуюць ахвяраў, і нічога не скранаюць у людзях. Сутнасць народа, сутнасць чалавека застаецца нязменнай: Ізяслаў (Ю.Пацына) прымае новую веру з палітычных меркаванняў, таксама як і яго славуты, жорсткі і разважлівы бацька Уладзімір Кіеўскі (В.Белахвосцік).
Рэлігіі проціпастаўлены сваёй арнаментальнасцю, экзатычным антуражам. Таму з такой сур’ёзнай рытуальнай эахопленасцю разыгрываюцца ў спектаклі эмацыянальна моцныя сцэны паганскіх скокаў, ахвяраванне Анэі (І.Паплаўская), якая пакорна і бяссільна ў апошні раз узмахнула тонкімі рукамі і правалілася пад зямлю ў абдымках драўлянага Бога. Таму так строга-ўрачыста зроблена пасвячэнне Ізяслава...
Кульмінацыяй дзейства паводле задумы пастаноўшчыкаў, напэўна, павінна была зрабіцца эфектная сцэна, дзе смяротна паранены хрысціянскі пастыр (Ф.Варанецкі) падае на шкуру мядзведзя і сцягвае яе цяжарам цела, адкрывае за ёй лік Боскай Маці. Але пафас “выпакутаванага хрысціянства” набывае дэкаратыўнае адценне...
Магчыма, варта было б угледзецца, паспрабаваць зразумець, як магло хрысціянства на Полацкай зямлі зрабіцца не палітычным адзеннем, a натуральным духоўным асяроддзем славян. Праз вобраз Рагнеды, напрыклад. Дзве выканаўцы гэтай ролі А.Ельяшэвіч і Л.Давідовіч спавядаюць адзін аскетычны малюнак ролі. Рагнеда купалаўцаў ніколі не плакала, але ніколі і не ўсміхалася. Строгі, нібы застылы ў масцы журбы і самаадрачэння яе твар, павольнасць рухаў, статуарная пластыка усё нагадвае ажыўшую св. Марыю. Унутраны свет гэтай жанчыны нібы застыў у часе. Гаркота страт, помста, любоў да зямлі продкаў усё адбілася на сурова-ганарлівай масцы твару. Але яе аскетычнасць, самаахвярнасць, адданасць ідэі, у дадзеным выпадку ідэі патрыятызму, дзеля якой самых блізкіх людзей не шкада, духоўны масток да разумення фанатызму, мужнасці і стойкасці ранніх хрысціян. Гэта тыя душэўныя складнікі, якія потым прывядуць непрымірымую князёўну ў манастыр, пра што ў спектаклі наогул няма гаворкі. Сцэнічная нітачка вобразнай сувязі: раз’юшаная мядзведзіца, на якую палюе Ізяслаў, сімвал усяго цё.мнага ў людзях, Рагнеда-Боская Маці, аказваецца чыста візуальнай думкай (мастак Б.Герлаван), не падмацаванай змястоўна і сцэнічна. Рагнеда так і застаецца ў спектаклі застылым суровым партрэтам халаднаватай і помслівай князёўны.
Куды важней для пастаноўкі вобраз “раскрыжаванага”, распятага ў розныя бакі чалавека смутнага часу. Фон паганскіх сцэн распятая на вяроўках шкура мядзведзя. Фон хрысціянскіх сцэн такі ж расцягнуты лік Боскай Маці. 1 тое, і другое сімвал чалавечай душы, якую рвуць на кавалкі ды цягнуць у розныя бакі. Але галоўныя героі Рагнеда, Ізяслаў, Анэя, Уладзімір цэльныя, не ўтрапёныя людзі. Таму гэты візуальны сімвал зноў-такі мае дачыненне толькі да нас з вамі, гледачоў, суадносіцца з нашай свядомасцю.
У спектаклі “Звон не малітва” няма адкрыццяў у галіне сучаснага пражыцця гісторыі, няма сітуацыі “духу на ростанях”. Тэатр нібы страшыцца пакінуць чалавека сам-насам, хоць такую магчымасць дае кожнаму скрутная часіна. Больш за тое, і сцэнічная мова яго з выкарыстаннем бэлек, вяровак, шкур, ледзь рытуалізаваных мізансцэн не новая. Мы сустракалі падобнае рэчавае асяроддзе ў спектаклях паводле Распуціна, Шэкспіра, “дэтэктываў каменнага веку” Валодзіна. Паэтыка яго традыцыйная для тэатра апошняга дзесяцігоддзя. Нават эфектнае з’яўленне аблічча Маці Боскай у сцэне забойства святара у нейкім сэнсе чакалася, таму што пазначкай спектакляў Б.Герлавана нярэдка выступае нейкая адна моцная сцэнаграфічная трансфармацыя ці то разлом дому ў “Страсцях па Аўдзею”, ці высвечаныя фотастужкі ў “Радавых ”.
I ўсё-такі “Звон не малітва” глядзіцца амаль на адным дыханні. У ім адчуваецца высокая сцэнічная культура, чысціня стылю. Галоўнае, што трымае ўвагу гледачоў гэта не разважанні аб гісторыі, хрысціянстве, пераломным часе, а яркі, захапляючы сюжэт, інтрыга, амаль меладраматычныя павароты дзеяння: Ізяслаў і Анэя кахаюць адно аднаго, але іх хочуць разлучыць, Анэю выбіраючы ў ахвяру Перуну, а сына Рагнеды выпраўляючы да бацькі ў Кіеў. На жаль, драматургічна ўсе лініі п’есы не сцягнуты да гэтага асноўнага сюжэта, а ў другім акце аб ім наогул забываюцца. Глядацкая ўвага рассейваецца па дробязях, а палітычныя размовы гразнуць у чаканні... кінутай развязкі.
КНІГІ ОНЛАЙН
