КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
У межах моўнай супольнасці з часам вызначаецца пэўная колькасць субгруп. У прыватнасці, існуе маўленчая супольнасць, якую Дэл Хаймз вызначыў як “супольнасць, у якой падзяляюцца правілы маўлення і яго інтэрпрэтавання і правілы інтэрпрэтавання хаця б аднаго лінгвістычнага варыянта” [Hymes, 1972, с. 54-55]. Прадстаўнікі адной маўленчай супольнасці падзяляюць агульныя ўяўленні аб мове і яе ўжыванні. Гэта датычыцца забароненых для абмеркавання тэм, спосабаў выказвання просьбаў, сродкаў выяўлення гумару і іроніі, прынятай працягласці паўз і вышыні тону пры размовах і да т.п. У паўднёвым Белізе жыхароў некаторых малых змяшаных мопані кекчымоўных вёсак можа разглядаць як прадстаўнікоў адной маўленчай супольнасці, бо іх аб’ядноўвае агульная сацыяльная прастора. Але так было не заўсёды. He так даўно кекчы і мопан складалі асобныя маўленчыя супольнасці, але з цягам часу праз змяшаныя шлюбы і міграцыю яны прыйшлі да маўленчага адзінства. Стасункі паміж маўленчымі супольнасцямі грунтуюцца на ўзаемадзеянні і сацыяльных сувязях людзей па-за межамі іх грамады. Такія сістэмы сувязяў — маўленчыя сеткі — часта ўзнікаюць пад уплывам эканамічнага фактару. Так, насельріцтва вострава Білібілі ў праліве Віатаз (Папуа Новая Гвінея) налічвае каля 250 гандляроў і ганчароў. Некаторыя з іх маюць гандлёвых партнёраў на іншых астравах; тыя гавораць на іншых мовах, але з імі можна паразумецца. Калі маўленчая сетка асобнага жыхара абмежавана толькі некалькімі гандлёвымі партнёрамі, то як член супольнасці ён ужо можа ўзаемадзейнічаць са шматлікімі і разнастайнымі маўленчымі групоўкамі. Каланіялізм стаўся важным фактарам у працэсе распаўсюджвання моваў. За некалькі апошніх дзесяцігоддзяў еўрапейскі каланіялізм займеў вынікам ператварэнне англійскай і французскай моваў у сусветныя. Яны былі мовамі эліты — адміністрацыі і камерцыйных структур. Сярод каланіяльнага насельніцтва эканамічны і сацыяльны поспех стаў атаясамлівацца са здольнасцю размаўляць на адной з гэтых моваў. Для некаторых мясцовых эліт — напрыклад, у Індыі, — гэтыя мовы сталі галоўным сродкам камунікацыі, выцясніўшы родныя мовы, што паслужыла іх аддаленню ад астатняга грамадства. I ў посткаланіяльным свеце англійская і французская мовы працягваюць існаваць у гэтай ролі ў межах былых калоній, асабліва як сродак інтэграцыі гэтых грамадстваў у вялікую сусветную супольнасць. Брытанская Садружнасць злучае разам народы, якія ўсведамляюць свой прагрэс як агульную спадчыну брытанскага ўладарання, самым відавочным выяўленнем якога з’яўляецца выкарыстанне англійскай мовы. Падобная арганізацыя (“La Francopho- піе”) была ўтворана ў 1986 г. былымі французскімі калоніямі. У яе ўвайшлі больш за 40 краін — ад Вануату да В’етнама. “La Francophonie” заклікана служыць форумам для палітычнага, эканамічнага, адукацыйнага і культурнага абмену і супрацоўніцтва на аснове іх агульнай каланіяльнай і моўнай спадчыны. Дзвюхмоўе і шматмоўе Інтэнсіўны кантакт з прадстаўнікамі іншых моўных традыцый садзейнічае таму, што людзі пачынаюць размаўляць больш як на адным дыялекце ці больш як на адной мове ( гл. “Нататкі антраполага” ў канцы раздзела). Чарльз Фергюсан прапанаваў тэрмін дыглосія (або дзвюхмоўе), каб абазначыць сітуацыю, калі ў моўнай супольнасці людзі пры розных абставінах ужываюць два варыянты адной мовы (“стандартныя” формы, дыялекты, піджыны ці крэольскія мовы) [Ferguson, 1959]. Выкарыстанне больш чым аднаго варыянта часам набывае важнае культурнае значэнне. Так, на Гаіці пераважная большасць насельніцтва размаўляе на той мове, якую звычайна называюць гаіцянска-крэольскай (вытворнай ад французскай мовы), але сярэдні клас і эліта гавораць як на роднай, так і на правільнай французскай мове. У параўнанні з крэольскай французскай мове на Гаіці нададзены больш высокі статус, і здольнасць правільна гаварыць на ёй — неабходная ўмова поспеху. Нават сярод эліты выбар адной з моўных формаў залежыць ад грамадскага становішча кожнага з удзельнікаў размовы і месца, дзе яна адбываецца. Дзвюхмоўная гаіцянская эліта ўжывае крэольскую мову выключна ў асабістых і нефармальных адносінах — сярод дзяцей і падлеткаў, у сям’і паміж бацькамі; французская ж мова выкарыстоўваецца імі ў адміністрацыйным справаводстве ці ў афіцыйных прамовах. Але прыватныя асобы выкарыстоўваюць і крэольскую, і французскую мову як у афіцыйных (прыёмы, проста размовы са знаёмымі), так і ў неафіцыйных стасунках (у крамах, у размове з сябрамі) [Valdaman, 1975, с.66]. Асобы, якія размаўляюць на некалькіх мовах, сустракаюцца ў большасці грамадстваў. Існаванне шматмоўя выклікана мноствам розных фактараў — хатнім выхаваннем, калі ў сям’і выкарыстоўваецца больш як адна мова, навучаннем, пераездам у мясцовасць, дзе размаўляюць на іншай мове, знаходжаннем на памежных тэрыторыях або ў змяшаных этнічных супольнасцях. Здольнасць размаўляць на некалькіх мовах — гэта не проста зручнасць для чалавека: яна набывае таксама значнае сацыяльнае і псіхалагічнае значэнне. Калі выкарыстанне адной толькі матчынай мовы памяншае або наогул пазбаўляе яе носьбіта эканамічных шанцаў або палітычных правоў, то магчымасць размаўляць на іншай мове (мове той культуры, якая дамінуе ў грамадстве) значна павышае сацыяльны статус і дабрабыт асобы. Каб высветліць, як выкарыстанне асобай розных моваў уплывае на адносіны да яе, Валас Ламберт [Lambert et al., 1980] напрыканцы 50-х гадоў правёў серыю тэстаў сярод дзвюхмоўных французскіх і англійскіх канадцаў у Манрэалі. Ламберт прасіў даць ацэнку персанальных якасцяў тых асобаў, галасы якіх былі запісаны на плёнку. Аднак ён не папярэдзіў сваіх рэспандэнтаў, што гэтыя асобы размаўляюць на дзвюх мовах і што запіс зроблены на абедзвюх. Даследчык выявіў, што і англамоўныя, і франкамоўныя канадцы больш высока ацэньвалі тых асоб, якія размаўлялі на англійскай мове. Ён інтэрпрэтаваў такія адносіны да франкамоўных канадцаў як адлюстраванне іх статуса этнічнай меншасці. Рэспандэнть:: хутчэй за ўсё палічылі, што англамоўныя дыктары будуць займаць больш высокае месца ў грамадстве, а значыць, перанялі шмат стэрэатыпаў, якіх прытрымліваюцца англаканадцы ў дачыненні да гэтых дзвюх этнічных груп. Пры выбары аб’ектаў для свайго эксперыменту Ламберт быў вельмі асцярожны адносна таго, каб французская мова англічаніна не выкрывала яго ці яе англаканадскага этнічнага паходжання, і наадварот. Лінгвістычная інтэрферэнцыя (накладанне) узнікае тады, калі блізкасць некалькіх моваў ці дыялектаў выклікае адхіленне ад маўленчых нормаў, — тады чалавек на адной з гэтых моваў гаворыць з “смешным акцэнтам”. Лінгвістычная інтэрферэнцыя часта з’яўляецца галоўнай праблемай, калі чалавек вывучае іншую мову, каб дасягнуць грамадскага поспеху ці лепш адаптавацца ў нейкім асяроддзі. Гэта справядліва ў адносінах да саамаў, якія імкнуцца да асіміляцыі ў нарвежскім грамадстве. У Нарвегіі саамы складаюць асобную этнічную групу са сваімі культурнымі традыцыямі і мовай, якія значна адрозніваюцца ад нарвежскіх. Большасць саамаў стараюцца не дэманстраваць у грамадстве сваю этнічную прыналежнасць, пазбягаюць апранаць традыцыйнае адзенне, адыходзяць ад мовы і нават звычаяў свайго народа. Але нарвежская мова, на якой яны размаўляюць, істотна адрозніваецца ад мовы саміх нарвежцаў. З’ява інтэрферэнцыі не дазваляе саамам цалкам схаваць сваю этнічную прыналежнасць. Выбар пэўнай мовы носьбітам некалькіх моваў звычайна вызначаецца сацыяльнымі і культурнымі фактарамі. Пры даследаванні этнічнасці ў змяшаным саама-нарвежскім паселішчы ў паўночнай Нарвегіі Харальд Айдхайм вызначыў тры ўзроўні сацыяльнага ўзаемадзеяння: грамадскі публічны, закрыты саамскі і закрыты нарвеж- скі |Eidheim, 1971], 1 хоць на саамскай мове размаўлялі ў 40 з 50 дамоў, але ў грамадскай сферы нарвежская мова пераважала. У грамадскай установе, дзе працуюць адны саамы, выкарыстоўваецца нарвежская мова. У любой краме, дзе ўладальнік саам, апошні дасць адказ на нарвежскай мове кожнаму, хто звернецца да яго на саамскай. Саамская мова, аднак, ужываецца ў закрытай саамскай сферы — пры зносінах са сваякамі і землякамі, у бліжэйшым асяроддзі ці (радзей) у больш афіцыйных месцах. Але калі ў закрытую саамскую сферу ўваходзяць нарвежцы, людзі адразу пачынаюйь размаўляць па-нарвежску. Айдхайм дае такое тлумачэнне гэтаму: “Нарвежац не толькі разглядае саамскую мову ў асноўным як другарадную з’яву, але і выказваецца пра яе вельмі прадузята і агрэсіўна, калі яна ўжываецца ў яго прысутнасці” [Eidheim, 1971, с.60]. Калі ў грамадскім месцы саамы хочуць пагутарыць на роднай мове, яны адыходзяць убок — і імгненна зноў пераходзяць на нарвежскую ў выпадку набліжэння нарвежца ці незнаёмага чалавека. ГІСТАРЫЧНАЯ ЛІНГВІСТЫКА Існуе яшчэ адзін спосаб вывучэння моваў — калі даследуюць змены ў іх. Як і ўсім астатнім кампанентам чалавечай культуры, мове ўласцівы дынамізм: застылых моваў проста не існуе. Мовы ўзнікаюць, афармляюцца і ўдасканальваюцца гэтак жа, як грамадствы і культурныя традыцыі. Іншымі словамі, мовы развіваюцца: яны мяняюцца як пад уздзеяннем знешніх умоў, так і ў выніку ўнутраных працэсаў у іх саміх. Эвалюцыя — гэта не абавязкова рух ад простага да складанага. Для кожнай існуючай зараз культуры характэрны рысы прастаты і складанасці адначасова; тое ж датычыцца і мовы. У інданезійскай мове, напрыклад, няма катэгорыі часу дзеяслова. Стандартная англійская мова змяшчае ў сабе шмат дзеяслоўных часавых формаў, але для амерыканскай англійскай мовы чорнага насельніцтва характэрна яшчэ большая складанасць у часе дзеяслова. За выключэннем піджыну, усе мовы ў свеце цяпер цалкам развітыя і задавальняюць усе камунікацыйныя патрэбы іх носьбітаў. Разам з тым вызначаюцца галоўныя напрамкі ў эвалюцыі мовы. У невялікіх супольнасцях людзі здольны да камунікацыі ў межах такога ж шырокага дыяпазону тэм, як і прадстаўнікі вялікіх грамадстваў, але іх штодзённыя камунікацыйныя патрэбы можа задаволіць і больш абмежаваны слоўнікавы склад. Пры ўскладненні грамадскай сферы словы часам набываюць іншыя ці дадатковыя значэнні альбо могуць быць аб’ядна- ны з мэтай утварэння новых слоў; цалкам новыя словы могуць быць таксама запазычаны ці прыдуманы.