КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ЖЫХАРСТВА. Перад жанатаю параю паўстае пытанне, дзе жыць. У нашым грамадстве ідэальнае месца жыхарства — свой уласны дом, які можа быць і побач з бацькоўскім, і дзе заўгодна. Мы называем такую практыку неалакальным жыхарствам. Такі ўзор адпавядае ўсёй нашай эканамічнай сістэме (мы прадаём нашу працу і едзем туды, дзе ёсць работа) і недахопу моцных сваяцкіх сувязяў. Неалакальнае жыхарства звязана не толькі з геаграфічнымі перамяшчэннямі, але таксама і з фінансавай незалежнасцю. Бедныя, беспрацоўныя або з невялікім капіталам маладыя, каб забяспечыць саміх сябе, часта застаюцца жыць у адной з бацькоўскіх сем’яў, пакуль іх фінансавае становішча не палепшыцца, бо звычайна кожная шлюбная пара імкнецца да самастойнага жыцця. Пры выбары жытла не заўсёды перавага аддаецца новаму месцу. У многіх выпадках маладыя нават і не спадзяюцца на ўласны дом і самастойнае жыццё. Там, дзе вялікае значэнне надаецца сувязям паміж сваякамі па мужчынскай лініі, маладыя звычайна застаюцца жыць з бацькамі жаніха ці іншымі сваякамі-мужчынамі па бацькавай лініі. Жонкі ў такіх выпадках аказваюцца адарванымі ад сваёй сям’і, ад родных і стала пераходзяць у сваяцкае кола мужа. Мы называем такі ўзор патрылакальным жыхарствам Ён дамінуе амаль ва ўсіх патрылінейных супольнасцях, а таксама там, дзе радавод ідзе па маці. Сярод матрылінейных народаў жанчына звычайна застаецца жыць у сваёй сямейнай групе і забірае з сабой мужа. Такі ўзор жыхарства называецца матрылакальным. Ён надзвычай спрыяльны для жанчын, бо дазваляе ім ствараць моцныя сямейныя суполкі для сумеснай працы і ўзаемнай падтрымкі. Муж у такім выпадку не парывае цалкам са сваімі роднымі, таксама як і жонка пры патрылакальнай форме жыхарства. Брат маці ў такіх сем’ях кіруе сваімі сёстрамі і іх дзецьмі. Дзякуючы такому статусу, найбольш моцны і незалежны матчын брат можа застацца жыць са сваёй сям’ёй і ўзяць жонку да сябе. Яшчэ адна форма жыхарства, якая сустракаецца сярод матрылінейных супольнасцяў, называецца авункулакальнай. У такіх выпадках маладыя жывуць побач або разам з дзядзькам жаніха. Сямейная гаспадарка складаецца з групы братоў і сыноў іх сясцёр. Паводле Дываля і Гарыса [Divale, Hanis, 1976], такі ўзор звязаны з удзелам у войнах і з пераважнаю роляю ў грамадстве мужчын; варта братам дазволіць сваім сынам заставацца пасля шлюбу з імі, і такі ўзор ператвараецца ў патрылакальны. Існуюць таксама і іншыя формы жыхарства. Пры амбілакальным жыхарстве пара сама выбірае — жыць з бацькамі жаніха ці нявесты. Білакальнае жыхарства выглядае інакш: пара павінна па чарзе жыць пэўны час спачатку з бацькамі нявесты, а потым з бацькамі жаніха. Узоры жыхарства не заўсёды строга абумоўлены і не з’яўляюцца універсальнымі. Сярод кекчаў з паўднёвага Беліза назіраецца ўхіл да патрылакальнай формы жыхарства, аднак такое становішча вельмі няўстойлівае і зменлівае [Howard, 1977], Першыя шлюбныя гады пара можа вагацца пачіж патрылакальным і матрылакальным жыхарствам, пакуль не сныніцца на нечым адным. Канкрэтны выбар залежыць ад асабовых фактараў, такіх, як, напрыклад, магчымасць паразумення з цешчаю. Вёскі часта падзяляюцца на некалькі фракцыйных груповак, і выбар жыхарства можа суадносіцца з фарміраваннем фракцыйных саюзаў. У такіх выпадках лідэры груп могуць патрабаваць не толькі ад сваіх сыноў, каб яны жылі побач з імі, але таксама і ад мужоў сваіх дачок. На выбар уплывае і прыроднае асяроддзе. Моцныя ліўні ў сезон дажджоў вымагаюць, каб дамы будаваліся на пагорках, але колькасць такіх месцаў абмежаваная, і таму бывае цяжка знайсці прыдатную пляцоўку для новабудоўлі. ПАЎТОРНЫ ШЛЮБ. Пасля таго як шлюб узаконьваецца, шлюбнае жыццё засяроджваецца вакол сям’і, на што мы звернем увагу ніжэй. Фінальная частка шлюбнага працэсу пачынаецца тады, калі ў выніку разводу або смерці абарвецца першы шлюб. У такіх развітых грамадствах, як наша, існуе значная варыятыўнасць у тым, што можа рабіць чалавек пасля шлюбу, — атрымліваць асалоду ад халасцяцкага жыцця ці зноў ажаніцца, аднак у многіх супольнасцях узоры паводзін, у прыватнасці, для ўдоў і ўдаўцоў, у значнай меры абмежаваны. Згодна з традыцыяй паўторнага шлюбу, якая завецца спадкаванне жонкі, пасля смерці мужа ўзяць замуж удаву, як правіла, павінен яго бліжэйшы спадкаемца ў сям’і. Спадкаванне жонкі сустракаецца ў патрылінейных і матрылінейных грамадствах, дзе пасля смерці мужа на ўдаве жэніцца брат мужа або нехта з яго сваякоў. Пры матрылінейнай сістэме мужчына атрымлівае спадчыну ад брата сваёй маці, і да яго можа перайсці ў спадчыну абавязак клапаціцца аб жонцы (ці жонках) нябожчыка. Гэты звычай абгрунтаваны тым, што паколькі ў шлюбных дачыненнях удзельнічала група сваякоў памерлага, то лагічна, каб нехта з гэтай групы яго замясціў. У спалучэнні з палігініяй, патрылінейнай пераемнасцю і, як правіла, з патрылакальнаю формаю жыхарства гэты звычай набывае назву левірат. Такая практыка дае магчымасць пакінуць удаву і яе дзяцей у патрылінейнай сям’і. Практыкуецца таксама і сарарат, калі мужчына бярэ замуж сястру памерлай жонкі. Сарарат таксама звязаны з палігініяй, патрылінейнасцю і патрылакальным жыхарствам і часам натуральным чынам вынікае з сястрынскай палігініі. Уяўны шлюб, або “шлюб з духам”, сустракаецца сярод афрыканскіх плямён. У нуэраў брат памерлага мужчыны можа ажаніцца “ад імя” памерлага. Дзеці ад гэтага шлюбу будуць лічыцца дзецьмі нябожчыка і адпаведна яго нашчадкамі [Evans-Pritchard, 1940). У зулусаў з Паўднёвай Афрыкі існуюць дзве формы ўяўнага шлюбу [Gluckman, 1950, с.184[. У адным выпадку, калі памірае заручаны, яго нявеста выходзіць замуж за аднаго з яго сваякоў, але нараджае дзяцей нібыта для нябожчыка. У другім выпадку мужчына “абуджае” памерлага сваяка, які не быў заручаны, жэнячыся ад яго імя. Тут адлюстравана перакананне, што людзі, пакуль яны ў стане выконваць свае функцыі ў грамадстзе, павінны быць жанатымі. Хаця такая практыка абмяжоўвае асабістую свабоду чалавека і падкрэслівае прыніжаны статус жанчыны, але яна таксама служыць гарантам бяспекі для ўдоў. Сёння, аднак, традыцыя спадкавання жонкі ў некаторых выпадках становіцца прадметам злоўжыванняў, звязаных з перадачай маёмасці. Напрыклад, у Зімбабве спадкаванне жонкі можа быць выкарыстана сваякамі пасля смерці мужа для захопу ўсёй рухомай маёмасці шлюбнай пары (тэлевізары, мэбля і г.д.), такім чынам удава застаецца ў галечы [Chandler, 1986], Многія супольнасці спынілі практыку навязвання пары ўдаве, але захоўваюць правілы, адпаведна якім нехта павінен апякапь яе. У кекчаў пра ўдаву клапоцяцца яе ці мужавы сваякі або яе ўласныя дзеці, у залежнасці ад акалічнасцяў, але нехта са сваякоў абавязкова павін^н турбавацца аб ёй. Калі яна не надта старая, то зноў выйдзе замуж, і тады абмежаванні ў выбары пары не большыя, чым калі б яна выходзіла замуж упершыню. Аднак не ва ўсіх грамадствах ухваляецца паўторны шлюб удавы. Рымская каталіцкая царква асуджае паўторны шлюб удоў і ўдаўцоў, і ў былыя часы ксяндзы мелі права адмовіць у асвячэнні тых саюзаў, дзе адзін ці абодва партнёры ўжо былі ў шлюбе. Сярод саракацані паўторна выйсці замуж удаве крайне цяжка, бо сям’я мужа, да якой яна належала, не хоча губляць яе рабочыя рукі, яе дзяцей і свой гонар (бо тая будзе мець полавыя зносіны з мужчынам з іншай сям’і). Вялікай рэдкасцю з’яўляюцца выпадкі, калі пасля смерці мужа або жонкі іх пару забіваюць, або той, хто аўдавеў, учыняе самазабойства. Прыкладам таму — індыйскі звычай саці: самаахвяраванне ўдавы з верай у тое, што адданая жонка, якая ідзе на смерць за сваім мужам, становіцца паўбагіняю [Datta, 1988], Заснаваная на рэлігійным кульце, такая практыка была распаўсюджана сярод індыйскага святарства і арыстакратыі з IV ст. да нашай эры. Аднак яна не атрымала шырокай падтрымкі, а ў XIX ст. брытанцы амаль забаранілі яе. Сярод простых людзей звычай распаўсюдзіўся пазней, і ў рэдкіх выпадках, нягледзячы на забарону, практыкуецца ў вёсках і дагэтуль. За апошнія гады ў многіх месцах Індыі былі пабудаваны храмы саці, гэтая з’ява мае падтрымку сярод кансерватыўных палітычных рухаў [Joseph, 1991]. Тысячы людзей ухвалілі ўчынак васемнаццацігадовай удавы, якую сваякі вымусілі ўчыніць саці ў адным з паселішчаў Раджастана ў 1987 г. Такія падзеі можна разглядаць як рэакцыю на наступ мадэрнізацыі. Распаўсюджанне храмаў саці. напрыклад, супала з захадамі ўрада пакінуць колькасць жаночых адзінак у мясцовым самакіраванні нязменнай. Падобная да саці і фіджыйская практыка лалоку, паводле якой жонку (або жонак) правадыра належала задушыць побач з нябожчыкам [Williams, 1858, с.189-190; Mariner, 1827, с.273]. Здараліся таксама выпадкі, калі пасля смерці жонкі забівалі яе мужоў, як, напрыклад, у начэзаў, што ў раёне ракі Місісіпі. Такі звычай быў звязаны з матрылінейнымі супольнасцямі, дзе заможныя жанчыны выходзілі за просталюдзінаў. Звычаі, якія мы разгледзелі, пераважным чынам выцякаюць з інтарэсаў сваяцкіх груп, непасрэдна зацікаўленых у тым, што адбудзецца з удовамі ў іх сем’ях. Такія звычаі захоўваюцца, пакуль існуюць сацыяльныя ўмовы, што спарадзілі іх. У многіх мясцінах Афрыкі, напрыклад, разбурэнне карпаратыўных сваяцкіх аб’яднанняў прывяло да знікнення згаданых формаў паўторных шлюбаў сярод удоў і ўдаўцоў. Развод таксама з’яўляецца адлюстраваннем сацыяльных і эканамічных працэсаў у грамадстве. Амаль поўная немагчымасць развесціся сярод племені саракацані адпавядае тыповаму ўзору іх грамадскай арганізацыі і іх адносін да сям’і і да жанчын у цэлым. A лёгкасць, з якой жанчыны мундуруку разводзяцца са сваімі мужамі, звязана з грамадскаю і эканамічнаю самастойнасцю мундуруцкіх жанчын, з матрылінейнасцю ў сем’ях і матрылакальнай формай жыхарства. У нашым грамадстве высокая ступень разводаў можа быць аднесена да ідэалагічных і эканамічных змен апошняга часу, якія датычацца ролі жанчын і функцыі сям’і. СЯМЕЙНЫЯ ГРУПЫ Адна з функцый шлюбу — стварэнне сям’і. Сем’і могуць існаваць і незалежна ад шлюбу, аднак толькі пры шлюбе яны прызнаюцца грамадствам і становяцца законнымі яго адзінкамі. Сям’я — гэта першасная грамадская адзінка з сумесным бюджэтам і адказнасцю за выхаванне дзяцей. Да сямейнага ядра, якое складаецца з бацькоў і дзіцяці, можна аднесці і іншых людзей, якія прымаюць удзел у выхаванні дзяцей і дапамагаюць па гаспадарцы. Яны могуць жыць як разам, так і паасобку.