Сучасная культурная антрапалогія
Майкл Говард
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 478с.
Мінск 1995
Turner, Paul R., David Pitt, et al. The Anthropology of War and Peace: Perspectives on the Nuclear Age. Granby, MA: Bergin and Garvey, 1989.
Turney-High, Harry H. Primitive War: Its Practices and Concepts. Columbia: University of South Carolina Press, 1991.
Vayda, A. P. War in Ecological Perspective: Persistence, Change and Adaptive Processes in Three Oceanian Societies. New York: Plenum Press. 1976.
Warman, Arturo. We come to Object. Baltimore: John Hopkins University Press, 1980. (Mexico)
Wolf, Eric. Peasant Wars of the Twentieth Century. London: Faber and Faber, 1971.
Раздзел 14
РЭЛІГІЯ: ВЕРА, ПАВОДЗІНЫ, СІМВОЛІКА
Упапярэдніх раздзелах мы ўвесь час сутыкаліся з пошукамі ладу ў ідэалогіях і чалавечых паводзінах. Тая ўпарадкаванасць, якую мы знаходзім у грамадстве і ў псіхіцы людзей, — гэта не столькі прыродная ўласцівасць віду Homo sapiens, колькі адлюстраванне нашага страху перад анархіяй, перад светам без ладу і сэнсу. Але нашых сацыяльных высноў, нормаў і досведу часам бывае замала, каб захаваць далікатную раўнавагу паміж упарадкаванасцю і анархіяй. Усе нашы спробы знайсці ў жыцці лад і сэнс пасуюць перад фундаментальнымі экзістэнцыяльнымі пытаннямі: адкуль я? чаму я такі, а не інакшы? чаму я мушу памерці? Шукаючы адказу на гэтыя пытанні, людзі часта звяртаюцца да рэлігіі — сістэмы вераванняў у звышнатуральныя сілы або істоты, якія надаюць сусвету сэнс і форму.
Тэрмін “звышнатуральны”, які ўваходзіць у наша вызначэнне рэлігіі, азначае пераход ад звычайнага, зямнога парадку рэчаў у сферу сакральнага — сферу сімвалічных сэнсаў і дзеянняў, з дапамогай якіх людзі інтэрпрэтуюць тыя сілы, што фармуюць аблічча свету і пануюць у ім. Само існаванне рэлігіі абумоўлена выкарыстаннем сакральных сімвалаў у вераваннях і рытуалах. Даследуючы рэлігійныя вераванні, антраполагі вывучаюць, як складваецца рэлігійны светапогляд — рэлігійная касмалогія, або філасофія фундаментальных праблем быцця і паходжання сусвету.
Як суадносяцца рэлігійныя вераванні з адаптацыйнымі стратэгіямі грамадства? Па сутнасці вераванні адлюстроўваюць светапогляд грамадства ў кантэксце яго адаптацыйнай стратэгіі. Так, у міфах аўстралійскіх абарыгенаў аб Мройным Часе фундаментальныя пытанні нашага існавання залежаць ад волі міфічных творцаў, але ў самой пастаноўцы гэтых пытанняў і ў адказах на іх выяўляецца збіральніцкая адаптацыя; яна адлюстравана ў поглядах на расліны, жывёлу і ландшафт як аб’екты збіральніцка-паляўнічай дзейнасці. У асноўных сучасных рэлігіях свету можна заўважыць элементы ранейшых уяўленняў, абумоўленых тагачасным ладам жыцця.
ШТО ТАКОЕ РЭЛІГІЙНАЯ ВЕРА
Антраполагі маюць справу не са зместам таго, чаму вучыць рэлігія, а з пытаннем, чаму людзі прытрымліваюцца той ці іншай веры. Чаму, напрыклад, з цэлага шэрагу магчымых спосабаў стаўлення да смерці некаторыя спыніліся на ідэі рэінкарнацыі? Зразумець гэта няпроста. Нам трэба разгледзець паасобныя рэлігійныя вераванні і іх суаднесенасць з грамадскімі працэсамі, а таксама з гістарычнымі і экалагічнымі фактарамі.
Сістэмы вераванняў у сацыяльным кантэксце
Асноўны змест рэлігійных вераванняў — сістэма пададзеных у сімвалічнай форме павучанняў аб прыродзе рэчаў. Гэты змест кіруе вераваннямі і фарміруе іх, што можна прасачыць на прыкладзе растафарыйцаў — прыхільнікаў рэлігійнага культу, заснаванага на Ямайцы.
Растафарыйцы вераць ва ўласнае бясконцае жыццё, г. зн. у неўміручасць. Яны абвяшчаюць: “Мы, растафарыйцы, — вучні, якія крочаць поруч з Богам ад пачатку тварэння праз 71 цела, каб аглядаць 72гі дом сілы, які панаваць будзе вечна” [Barrett, 1977, с. 112). Згодна з Барэтам, у растафарыйскай рэлігіі абагаўляецца эфіопскі імператарнябожчык Хайле Селасіе; лічыцца, што цемнаскурыя — гэта рэінкарнацыя старажытнага Ізраіля, які жыве на чужыне пад уладай “Белага Чалавека”; Ямайка называецца сучасным Вавілонам у адрозненне ад Эфіопіі, якая ёсць рай; белыя людзі ставяцца ніжэй за цемнаскурых.
Паходжанне растафарыйскіх вераванняў прасочваецца з такіх крыніц, як хрысціянства і вучэнне Маркуса Гарві (пачатак XX ст.), які развіваў сувязі паміж Новым Светам і афрыканскімі неграмі. Растафарыйцы па-свойму інтэрпрэтуюць Біблію і даводзяць што Белы Чалавек яе сказіў і толькі яны адны здольныя разумець яе правільна.
Растафарыйцы інтэрпрэтуюць Біблію з пункту гледжання абставін свайго жыцця. Так, веру ў сваю несмяротнасць і пераўвасабленне яны грунгуюць на радках з “Паслання да рымлянаў” [6, 23]: “Бо плата за грэх — смерць, а дар Божы — жыццё вечнае”. Гэты фрагмент, які абяцае вечнае жыццё, усе хрысціянскія канфесіі трактуюць па-свойму. Версія растафарыйцаў вынікае з асаблівасцяў іх жыцця на Ямайцы — галечы, голаду, дыскрымінацыі, з якой яны сутыкаюцца на кожным кроку, і амаль поўнай няздатнасці змяніць сацыяльныя абставіны рацыянальнымі сродкамі.
Растафарыйскі варыянт хрысціянства — прыклад так званай “рэлігіі прыгнечаных” [Lanternari, 1963]. Прыгнечаныя народы спрабу-
юць палепшыць сваё становішча з дапамогай рэлігіі. Такія рэлігіі — гэта своеасаблівая форма пратэсту, і растафарыйскі рух набывае прыхільнікаў сярод найбяднейшага насельніцтва Ямайкі і іншых астравоў Карыбскага мора. Можна сказаць, што растафарыйцы імкнуцца ўцячы ад сваёй нядолі ў веру, якая абяцае перавярнуць сусвет з дапамогай звышнатуральных сіл.
3 чаго выбіраць?
Ідучы ў растафарыйцы, чалавек звычайна робіць гэты выбар свядома, але на справе ён бачыць для сябе няшмат варыянтаў выбару. Высвятляючы, чаму чалавек далучаецца да растафарыйскай ці якой-небудзь іншай рэлігійнай веры, варта прыгледзецца да псіхалагічных уплываў і сацыяльных варункаўяго жыцця. Патэнцыяльны растафарыец гадуецца сярод галечы і непісьменнасці — у асяроддзі, з якога мала хто здолее ўзняцца наверх, а спробы бунту заўсёды жорстка караюцца. Заканамерна, што, жывучы ў такіх умовах, людзі звяртаюцца да рэлігій накшталт растафарыйскай, бо яна стварае адчуванне бяспекі і дае надзею ў гэтым небяспечным і нікчэмным свеце. Каб вызначыць прычыны выбару чалавекам той ці іншай рэлігіі, паглядзім, што прапануе людзям кожная з іх, чым кожная рэлігія прываблівае да сябе вернікаў.
Кожная грамадская сітуацыя прадугледжвае варыянты выбару рэлігіі. У дробных грамадствах чалавеку звычайна няма чаго выбіраць. Так, аўстралійскія абарыгены традыцыйна ўспрымалі адзіны падставовы светапогляд, і малаверагодна, каб яны сумняваліся хонь у адным з яго фундаментальных прынцыпаў. Суседнія плямёны таксама спавядалі аналагічную веру. Грамадскі лад і спосабы адаптацыі заставаліся адносна стабільнымі, і сама чалавечая асоба была так пераплецена з яго вераваннямі, што для грунтоўных змен магчымасцяў амаль не было. Сітуацыя змянілася з прыходам у Аўстралію еўрапейцаў, але і сёння, ва ўмовах ізаляцыі сваіх суполак, у абарыгенаў, як і ў шмат якіх іншых невялікіх груп, рэальна амаль няма выбару рэлігіі.
Рост грамадства патэнцыяльна пагражае той манапалізацыі рэлігійнай веры, якую мы знаходзім у традыцыйных дробных супольнасцях. Прь ўсталяванні дзяржаўных рэлігій выбар можа абмяжоўвацца і надалей, як, напрыклад, у Іспаніі ў часы інквізіцыі. Але, акрамя фармальных, існуюць і іншыя абмежавальныя фактары. Адзін з іх — ранняя сацыялізацыя: маладых людзей прымушаюць успрымаць свет з пэўнага пункту гледжання і адчуваць уласную рэлігійную прыналежнасць жыццёва важнай часткай сваёй самасвядомасці. Рэлігійная сацыялізацыя можа ўплываць на выбар сяброў і
патэнцыяльных мужа ці жонкі, узаемадачыненні з якімі яшчэ больш умацоўваюць адданасць сваёй веры. Але, як мы пабачым у апошніх параграфах гэтага раздзела, існуюць і фактары, якія абумоўліваюць пэўныя варыяцыі ў паводзінах вернікаў; сярод гэтых фактараў — культурныя кантакты, раптоўная змена сацыяльнага статуса і празелітызм.
Рэлігійныя вераванні і адаптацыйная стратэгія
Пэўныя формы рэлігійных вераванняў звычайна суадносяцца з пэўнымі адаптацыйнымі стратэгіямі. Напрыклад, у збіральніцкіх плямён (накшталт аўстралійскіх абарыгенаў) рэлігійныя вераванні шчыльна звязаны з найважнейшымі рэчамі ў іх жыцці: з зямлёй, па якой яны вандруюць, з раслінамі і жывёлай, якую яны здабываюць. Асаблівае значэнне ў рэлігіі аўстралійскіх плямён надаецца плоднасці асноўных відаў жывёлы.
У гунабібі — рытуале ўрадлівасці, распаўсюджаным на поўначы Аўстраліі, шмат вобразаў звязана з нараджэннем патомства. Сакральнае месца, дзе адбываецца рытуал, — гэта вялікая напаўкруглая яміна, якая ўяўляе сабой лона (uterus) міфічнага скальнага пітона — цэнтральнага вобраза рытуалу. У працэсе рытуалу пітон сімвалічна глытае маладых хлопцаў, а пазней яны выходзяць з яміны народжанымі зноў. У рытуале выкарыстоўваецца шмат фалічных сімвалаў. На адным з апошніх этапаў мужчыны-гунабібі перакідваюць праз яміну дзве доўгія жэрдкі з прывязанымі да іх падушкамі з травы і тонкай кары. Гэты абрад прызваны памножыць лік жывёлы, якой яны харчуюцца.
Пераход да земляробства выклікае змену рэлігійных акцэнтаў. Багі, малітвы і абрады звязваюцца цяпер у першую чаргу з тымі з’явамі, што ўплываюць на прадукцыйнасць сельскай гаспадаркі: гэта стыхійныя бедствы, дажджы і да т. п. Так, багі народа майя, звязаныя з надвор’ем, асабліва з дажджом, лічыліся найважнейшымі. Гэты народ традыцыйна надаваў вялікую ўвагу рэлігійным прадказанням, без якіх не абыходзілася ні сяўба, ні збор ураджаю.
Энтані Уэлес [Wallace, 1966] прапанаваў крыху спрошчаную класіфікацыю рэлігій паводле чатырох асноўных катэгорый, якія ён суадносіць з пэўнымі спосабамі адаптацыі і будовы грамадства.
1. Шаманскія рэлігіі, напрыклад, вызначаюцца індывідуалістычнымі шаманскімі культавымі інстытутамі. Культавыя абавязкі ў шамана займаюць толькі частку часу. Звычайна шаманскія рэлігіі сустракаюцца ў адносна самадастатковых збіральніцкіх групах, такіх, як інуіты (канадскія эскімосы) або народы Сібіры (больш
падрабязна шаманы разглядаюцца ніжэй — у параграфе аб рэлігійных дзеячах).
2. У абшчынных рэлігіях да індывідуалістычных і шаманскіх абрадаў дадаюцца абшчынныя рэлігійныя інстытуты. Для абшчынных культаў характэрны перыядычны збор членаў супольнасці на цырымоніі, звязаныя з парою года, ураджаямі, ініцыяцыямі і інш. Гэты тып рэлігіі звязаны з адносна моцна кансалідаванымі збіральніцкімі групамі (напрыклад, у аўстралійскіх абарыгенаў) і з дробнымі земляробчымі супольнасцямі.
КНІГІ ОНЛАЙН
