Сучасная культурная антрапалогія
Майкл Говард
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 478с.
Мінск 1995
3. Алімпійскія рэлігіі дадаюць да абшчыннай сістэмы прафесійнае святарства з яго іерархічнай і бюракратычнай арганізацыяй, якое адказвае за рытуалы і вераванні. Для рэлігій гэтага тыпу характэрна наяўнасць іерархіі бостваў, на вяршыні якой стаяць магутныя вышэйшыя багі. Такія рэлігіі сустракаюцца ў грамадствах з уладай правадыроў (chiefdoms) і ў тых, што знаходзяцца на перадіндустрыяльнай ступені развіцця — напрыклад, у ацтэкаў ці інкаў.
4. Монатэістычныя рэлігіі ўключаюць у сябе разнастайныя формы культу. Унікальнасць іх у тым, ыто яны прызнаюць адзіную вышэйшую істоту, якой могуць падпг.радкоўвацца іншыя звышнатуральныя істоты або сілы. Гэты тып рэлігіі абумоўлены пашырэннем дзяржавы і канцэнтраваннем улады ў ёй.
СІМВОЛІКА
Племя гуйчоль на паўночным захадзе Мексікі першапачаткова было збіральніцкім. Некалькі стагоддзяў таму назад пад іспанскім уплывам яно перайшло да земляробства. У грамадстве і культуры гэтага племені ад тых часоў захавалася шмат элементаў, якія і цяпер можна знайсці ў рэлігіі. Аснову гэтай рэлігіі складае комплекс, азначаны Барбарай Маергоф як “алень — маіс — пейётль” [Муегhoff, 1970], Уплыў збіральніцкага мінулага бачны ў сімвале аленя, a земляробства звязана з сімвалам маісу (кукурузы). Абодва элементы аб’ядноўваюцца ў рэлігійных абрадах, напрыклад, у цырыманіяльным акрапленні маісу крывёй аленя.
У сімвалах аленя і маісу ў племені гуйчоль, як у фокусе, канцэнтруюцца найважнейшыя элементы жыцця народа і штодзённае злучаецца са звышнатуральным. У іх увасоблены адвечны досвед і вера, што не можа не хваляваць людзей. Сімвалы ў рэлігіі набываюць такое важнае значэнне дзякуючы якраз таму, што яны спалучаюць у сабе і адлюстроўваюць асноўныя рэаліі нашага жыцця.
Спецыфічныя сімвалы паасобных культур
Пэўныя рэлігійныя сімвалы могуць быць універсальнымі, але большасць з іх спецыфічная для паасобных культур. Каб разумець іх каштоўнасць, чалавек мусіць быць адпаведным чынам падрыхтаваны. Падрыхюўка адбываецца і нефармальна, і праз спецыяльнае навучанне — калі, напрыклад, аўстралійскія абарыгены тлумачаць юнакам значэнне знакаў на сакральных дошках, дзе паказаны ўчынкі герояў Мройнага Часу. Такое навучанне падмацоўваецца пэўнымі дэталямі асяроддзя, якія абуджаюць эмоцыі людзей у адносінах да сімвалу. Гэта можа быць архітэктура, што пакідае моцныя ўражанні, хвалюючы абрад або рытуальны сход ці іх спалучэнне. Так, пасля ізалявання і абрадавых дзеянняў моладзь пінтубі (племя абарыгенаў цэнтральнай Аўстраліі) уваходзіць у транс ужо тады, калі старэйшыя прыносяць сакральныя рэчы і кажуць юнакам: ‘Тэта трымалі нябожчыкі” [Myers, 1982],
Уздзеянне рэлігійнай сімволікі, спецыфічнай для пэўнай культуры, выяўляецца на прыкладзе найбольш вядомага растафарыйскага сімвалу — доўгіх нечасаных валасоў на галаве (“страшнага валосся”). Носячы такія валасы, растафарыйцы спасылаюцца на Біблію: “Яны не павінны галіць галавы сваёй і падстрыгаць краі барады сваёй, і рабіць надрэзы на целе сваім” [Левіт, 21:5]. Валасы выступаюць магутным візуальным сімвалам растафарыйскай веры. Растафарыец вылучаецца сярод іншых людзей як “чалавек прыроды, знешні выгляд якога ўвасабляе ўнутраную свабоду” [Barrett, 1977, с. 137]. Але гэтая прыкмета азначае таксама і супраціўленне таму ладу жыцця, які нясе “Белы Чалавек”, і адмаўленне яго.
Як адзначае Барэт, шмат для каго на Ямайцы валасы служаць паказчыкам сацыяльнага становішча. Растафарыец з доўгімі неахайнымі валасамі ўспрымаецца як жанчынападобны, небяспечны дзікун. Растафарыец супрацьпастаўляе сябе большасці і тым пагражае грамадскаму спакою: “Валасы растаў служаць сімвалам таго, што яны знаходзяцца па-за ямайскім грамадствам і не жадаюць у яго ўваходзіць ні пры якіх умовах, хіба што яно радыкальна зменіць сваё стаўленне да бедных” [Barrett, 1977, с. 138]. У адказ на гэта ўлады і ўсе, хто імкнецца да захавання статус-кво, прымусова абстрыгаюць абарыгенаў.
Практычна ва ўсіх грамадствах прычосцы надаецца пэўнае сімвалічнае значэнне, але яе спецыфічнь:я прыкметы могуць істотна вар’іравацца. На Захадзе многія збянтэжыліся б, пабачыўшы з доўгімі неахайнымі валасамі папу рымскага або свайго мясцовага святара, а шмат у якіх іншых грамадствах доўгія валасы асацыіруюцца са святасцю; дзе-нідзе гэта адзнака пэўнага статуса. Да прыходу іспан-
цаў далінныя майя, асабліва іх знаць, звычайна насілі доўгія валасы. Затым пад іспанскім уплывам яны паабрэзвалі іх і зараз у большасці сваёй непрыхільна ставяцца да доўгавалосых. Толькі нехрысціянелакандоны захавалі доўгія валасы, і гэта яшчэ больш узмацніла антыпатыю астатніх майя да названага сімвала, які стаў асацыіравацца з паганствам.
Сімволіка ежы
Звычаі, якія датычацца ежы, даволі часта абумоўлены рэлігійнымі вераваннямі. У многіх рэлігійных традыцыях асобнай жывёле або раслінам надаецца сімвалічны статус. У некаторых рэлігіях людзям забаронена есці пэўную ежу, хіба што ў асобных сакральных выпадках. Растафарыйцы даволі строга рэгламентуюць сваё харчаванне, што выклікана іх рэлігійнымі абмежаваннямі. Яны ў асноўным вегетарыянцы, хоць ім і дазваляецца есці дробную рыбу. Свініна і ялавічына лічацца брудам. Растафарыйцы ўвогуле схільныя да харчавання зямнымі пладамі.
Шмат у якіх грамадствах асаблівы сімвалічны сэнс надаецца карове. У Паўночнай Амерыцы гэта сімвал багацця і заможнасці, які, аднак, не мае непасрэднага рэлігійнага значэння. Пастухоўскія плямёны паўднёвага Судана і заходняй Эфіопіі, такія, як нуэры і дзінка, традыцыйна разглядаюць сваё жыццё ў непарыўным адзінстве з жыццём сваёй жывёлы. Дзінка ўспрымаюць колер, святло і форму ў кантэксце афарбоўкі свойскай жывёлы. Цэнтральнае становішча каровы ў культуры дзінка адлюстроўваецца і ў іх рэлігіі: карова — найважнейшы элемент рэлігійных вераванняў і абрадаў гэтых плямён. Ахвяраванне жывёлы — цэнтральны акт рэлігіі дзінка, і ахвярнгя жывёліна, мяса якой дзеліцца згодна з грамадскімі адносінамі — паводле полу, узросту і кланавай прыналежнасці, — сімвалізуе ўсё грамадства дзінка [Lienhardt, 1961], Існаванне большасці індусаў у Паўднёвай Азіі не так моцна залежыць ад пагалоўя жывёлы, як у племені дзінка, але і ў іх рэлігіі карова таксама займае значнае месца. Індусы “абагаўляюць карову як сімвал цеплыні і вільгаці, як маці-зямлю, бо яна дае ім малако і ачышчанае масла “гі”, неабходнае для ахвяраванняў” [Heston, 1971, с. 192], У Індыі гэтая вера разам з індускай традыцыяй ненасілля абумовіла канстытуцыйную забарону забойства жывёлы, і сёння выпадкі такога злачынства, а таксама спажывання ялавічыны застаюцца ў Індыі крыніцай напружанасці і нават мяцяжоў.
Татэмы
Аўстралійскія абарыгены, як і шмат якія іншыя народы, “маюць канцэпцыю адзінага, уніфікаванага сусветнага парадку, у якім чалавек, жывёла і расліны, продкі, духі і іншыя ўяўныя істоты існуюць на аднолькавых правах. Усё ставіцца ў генеалагічную і псеўдагенеалагічную залежнасць адно ад аднаго” [Tonkinson, 1974, с. 74|. Такі погляд на свет называецца татэмічным. Сувязь людзей з пэўнымі раслінамі, жывёлінамі і прыроднымі з’явамі падаецца ў форме татэмічных эмблем, і гэтая сувязь адлюстравана ў шмат якіх абрадах і рытуалах.
У аўстралійскіх абарыгенаў сустракаецца некалькі варыянтаў татэмізму. Асноўныя разнавіднасці татэмаў — татэмы зачацця і татэмы продкаў.
Татэмы зачацця звязаны з нараджэннем чалавека. Гэта могуць быць расліны, жывёла, насякомыя, мінералы і іншыя прадметы з таго месца, дзе адбылося зачацце. Шмат у якіх плямёнах існуе моцная эмацыянальная сувязь з такімі татэмамі. Паколькі чалавек і яго татэм атаясамліваюцца, то людзі не павінны есці мяса сваіх татэмных жывёлін і не шкодзіць ім як-небудзь інакш. Але гэтыя ахоўныя правілы не з’яўляюцца універсальнымі. Племя мардуджара з Джыгалонгу (Заходняя Аўстралія) не адчувае нейкай асаблівай сувязі са сваімі татэмамі зачацця і не звязвае з імі абмежаванняў у ежы. Акрамя таго, нават у падобным асяроддзі звычаі могуць адрознівацца. Племя аранда з цэнтральнай Аўстраліі забараняе есці сваіх татэмаў зачацця; у суседняга ж племені варамунга іх можна есці, калі яны забіты кім-небудзь іншым. А яшчэ адны іх суседзі, уальбіры, мяркуюць, што “трэба быць дурнем, каб не есці таго, што ёсць” [Meggitt, 1962, с. 208].
Татэмы продкаў злучаюць чалавека з гістарычнай або міфалагічнай мінуўшчынай. Для аўстралійскіх абарыгенаў татэмы продкаў атаясамліваюцца з істотамі Мройнага Часу. У сваіл падарожжах, як апавядае міф, істоты Мройнага Часу гублялі па дарозе розныя рэчы. У тыя рэчы ўсялілася жыццёвая сіла, і так узніклі душы дзяцей, што ў абліччы звяроў або раслін чакаюць свайго нараджэння людзьмі. Гэтыя татэмы вызначаюць месца чалавека на зямлі і яго духоўны арэал. Часта з дапамогай гэтых істот чалавек набывае тэрыторыю для палявання і, удзячны ім за гэта, выконвае затым пэўныя цырымоніі ў мясцінах, якія асацыіруюцца з татэмамі яго продкаў. Гэтыя цырымоніі, вядомыя як рытуалы размнажэння, павінны спрыяць росту пагалоўя жывёлы.
Адносіны абарыгенаў да раслін і жывёлін, прызнаных татэмамі продкаў, гэткія ж, як і да татэмаў зачацця. У племені уальбіры не
забаронена есці татэмаў продкаў, хоць Мэгіт і адзначае, што “часамі чалавек можа як бы жартам пашкадаваць, з’еўшы птушку або жывёліну, якую ён называе “бацькам”. /.../ Звычайна ён кажа, падміргваючы і ўсміхаючыся: “Які жаль — я ем майго беднага бацьку! Як мне яго шкада!” [Meggitt, 1962, с. 209|. Некаторыя антраполагі лічаць, што забарона есці татэмных жывёлін спрыяе іх захаванню ў дадзеным арэале, але доказы на карысць гэтай думкі не вельмі пераканаўчыя.
Міф
Ужо ў XIX ст. слова “міф” азначала нешта несапраўднае — “міф аб роўнасці”, “міф аб дэмакратыі” і г.д. Такое ўжыванне гэтага слова адлюстроўвае секулярызацыю нашых вераванняў, бо ў сваім першапачатковым сэнсе — сакральнага аповяду — міф не атаясамліваўся з выдумкай. Для прыхільнікаў пэўнай рэлігійнай традыцыі міфы — гэта атрыманая імі ў спадчыну праўда. Фальшывымі могуць быць міфы іншых народаў, але не свайго. У тым значэнні, у якім гэтае слова ўжываюць антраполагі — як пэўны тып сакральнага аповяду, міф — гэта больш, чым проста казка. Міфы выяўляюць нябачныя рэальнасці рэлігійнай веры праз паняцці матэрыяльнага жыцця. Як і іншыя формы сімвалічнага выказвання, міфы суадносяць звышнатуральнае і сакральнае з канкрэтным і зямным.
КНІГІ ОНЛАЙН
