Так сказаў Заратустра
Кніга ўсім і нікому
Фрыдрых Ніцшэ
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 280с.
Мінск 2015
Той, хто славіць Яго як Бога любові, не дужа высокае думкі пра любоў. Хіба не хацеў гэты Бог быць суддзёю? Хто любіць, любіць без аглядкі на ўзнагароду і аддзяку.
Калі ён быў малады, гэты Бог з усходу, Ён быў суровы і помслівы і стварыў пекла на асалоды любімцам сваім.
Але нарэшце Ён састарыўся і зрабіўся мяккі, вялы і жаласлівы і пачаў упадабняцца больш дзеду, чым бацьку, а яшчэ больш — старой нямоглай бабулі.
I вось, сядзеў Ён, скурчыўшыся на печы, бурчаў і жаліўся на слабасць у нагах, стомлены светам, стомлены, каб хацець чаго-небудзь, пакуль не задыхнуўся аднойчы ад залішняй спагады сваёй».
Але тут Заратустра перапыніўяго: «I ты, апошні Папа, бачыў гэта на свае вочы? Гэта магло быць і так; але магло быць і інакш. Калі паміраюць багі, паміраюць заўсёды па-рознаму.
Ну што ж! Так ці інакш, — Ён памёр! Шмат што ў Ім зневажала і вочы мае, і вушы, а пра сама горшае я памаўчу.
Я люблю ўсё, што глядзіць чыстым вокам і гаворыць праўдзіва. Тады як Ён, — а табе добра гэта вядома, стары святар, бо нешта было ў Ім і ад вашага роду, ад пароды Святароў — Ён заўсёды быў неадназначны.
Да таго ж Ён быў незразумелы. Як гневаўся Ён на нас, поўны лютасці праз тое, што мы былі блага Яго зразумелі! Але чаму ж тады Ён не гаварыў ясней?
А калі віною таго быў наш слых, дык ці ж не Ён вінаваты, што былі няздольныя слухаць Яго? I калі вушы нашыя былі забітыя брудам, ну што ж! Чыіх рук гэта справа?
Надта многае не ўдавалася гэтаму ганчару, які не давучыўся да канца! Аднак жа тое, што ён абрынуў помсту на гаршкі і творы свае, бо яны кепска яму ўдаліся, — гэта было грэхам супроць добрага густу.
I ў пабожнасці ёсць добры густ, і іуст гэты ўрэшце абвесціць: «Далоў такога Бога! Лепей зусім без Бога, лепей на сваю рызыку тварыць свой лёс і быць неразумным, лепей самому зрабіцца богам!»
«Што я чую! — усклікнуў апошні Папа, натапырыўшы вушы. О Заратустра, ты, з усім няверствам, намнога пабожнейшы, чым думаеш! Няйнакш у табе нешта боскае зрабіла з цябе бязбожніка.
Ці не сама пабожнасць твая не дазваляе табе красці? А вялікая сумленнасць твая яшчэ выведзе цябе нават за межы дабра і зла.
Глянь, — што табе ўгатавана! Твае вочы, вусны і рукі ад вечнасці назначаны для дабраслаўлення. Бо дабрасловяць не аднымі толькі рукамі.
Хоць ты і настойваеш, што ты бязбожнік, — каля цябе я адчуваю, як нябачна ўзносяцца пахошчы дабраслаўленняў: і разбіраюць мяне боль і багавейнасць.
Дазволь мне быць тваім госцем, о Заратустра, на гэтую ноч! Нідзе на зямлі не будзе мне так Добра, як у цябе!»
«Аман! Хай будзе так! — адказаў Заратустра, вельмі здзіўлены. — Там, угары, праходзіць дарога, там і Заратустрава пячора.
Сапраўды, я ахвотна правёў бы цябе, о шаноўны, бо люблю ўсіх пабожных. Але крык пра дапамогу кліча мяне пакінуць цябе. Ніхто не павінен упадаць у бедства ў маіх валоданнях; пячора мая — добрая гавань. I я найболей люблю вяртаць засмучаным цвёрдую зямлю, каб трывала, абедзвюма нагамі стаялі яны на ёй.
Але хто здыме табе з плячэй тваю тугу ? Занадта слабы я на гэта. Сапраўды, доўга чакаць нам, перш чым хто-небудзь зноў уваскрэсіць твайго Бога.
Бо няма Яго болып сярод жывых: Ён памёр назусім».
Так сказаў Заратустра.
Сама брыдкі чалавек
I зноў неслі Заратустру ногі па гарах і лясах, а вочы яго бесперастанку шукалі спраглага ў вялікай бядзе і таго, хто клікаў на дапамогу, і нідзе не знаходзіў яго. Аднак ён усю дарогу радаваўся ў сэрцы сваім, поўным удзячнасці. «Колькі добрага дарыў мне сённяшні дзень у адшкадаванне за тое, што так блага пачаўся! Якіх незвычайных субяседнікаў сустрэўя!
Цяпер будудоўга перажоўваць іхнія словы, быццам добрыя зярняты; і зубы мае павінны як след перамалоць і ператаўчы іх, пакуль не пацякуць яны ў душу маю, як малако!»
Але вось дарога зноў абагнула скалу, мясціна раптам перамянілася, і Заратустра ўступіў у царства смерці. Як скарчанелыя, застылі тут чорныя і чырвоныя выступы скал: не было ні травы, ні дрэў, не спявалі птушкі. Бо гэта была даліна, якое пазбягалі ўсе звяры, нават драпежныя; толькі змеі адной пароды — брыдкія, тоўстыя, зялёныя — прыпаўзалі сюды паміраць, калі наставаў іхні час. Таму пастухі і называлі гэтую даліну: Смерць Змей.
Заратустра ўдаўся ў змрочныя ўспаміны: яму здалося, што ён ужо раз быў тут. I шмат чаго цяжкага наплыло на яго, так што ён іпюўусё павальней і павальней і нарэшце спыніўся. Але вось, падняўшы вочы, ён убачыў край дарогі нешта падобнае на чалавека, хоцьнаўрадцігэтабыўчалавек, — нешта неапісальнае і няўяўнае. I адразу Заратустру зрабілася вельмі сорамна, што давялося пабачыць такое на свае вочы: пачырванеўшы да сівых валасоў, ён адвярнуўся і ўжо хацеў быў пакінуць гэта ліхое месца. I раптам мёртвая пустыня загаварыла гукамі: нешта заклекатала і захрыпела з зямлі — так уначы хрыпіць і клякоча вада ў засмечанай водаправоднай трубе; нарэшце гэтыя гукі ператварыліся ў чалавечую мову, і такія былі словы:
«Заратустра! Заратустра! Разгадай маю загадку! Скажы, скажы! Што такое — помста сведку?
Я асцерагаю цябе, тут — гладкі і коўзкі лёд! Глядзі, будзь уважлівы, каб гонар твой не паламаў ног!
Ты лічыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, які калоў зубамі сама цвёрдыя арэхі! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?»
Але калі Заратустра пачуў гэтыя словы, — як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; і ён упаў на зямлю, быццам дуб, які доўга супраціўляўся намогам многіх Дрывасекаў, — дуб, які падае грузна, раптоўна, палохаючы нават тых, хто хацеў зваліць яго. Але тут ён зноў падняўся, і твар яго зрабіўся суровы.
«Вядома, я пазнаю цябе, — сказаў ён ледзяным тонам, — ты — забойца Бога! Дай мне прайсці!
Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, — Які бачыў цябе наскрозь, — цябе, сама брыдкагачалавека. Іты адпомсціў гэтаму сведку!»
Так сказаў Заратустра і ўжо хацеў быў пайсці далей; але той, каму няма назову, ухапіўся за край яго вопраткі і зноў пачаў клекатаць і хрыпець, шукаючы слоў. «Застанься! — сказаў ён,
— застанься! He праходзь міма! Я адгадаў, якая сякера зваліла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!
Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы — душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеш!
Да каго ж я імкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзі на мяне! Ушануй маю брыдоту!
Цяпер ты — маё апошняе прыстанішча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавісцю сваёй і не з ганчакамі — о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму і ганарыўся б ім!
Хіба ж поспех не быў заўсёды на баку гнаных? А той, хто гоніць сумленна, канчае тым, што робіцца паслядоўнікам, — раз ужо ён следуе след у след! Але ад іх спагадлівасці,
— ад іх спагадлівасці ўцякаю я і прыбягаю да цябе. О Заратустра, абарані мяне, ты — апошняе маё прыстанішча, ты — адзіны, хто мяне разгадаў:
— ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забіў Яго. Застанься! А калі хочаш пайсці, нецярплівы, не ідзі той дарогай, якою ішоў я. Тая дарога пагібельная.
Ты злуешся, што я надта доўта выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, сама брыдкага,
— велізарныя цяжкія ногі. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная. Усякую дарогу я запячатваю смерцю і ганьбаю.
Але па тым, як ты хацеў моўчкі прайсці міма мяне, па тым,
як ты пачырванеў — а я і гэта заўважыў — я пазнаў у табе Заратустру.
Кожны іншы словам і позіркам кінуў бы мне міласціну — спагаду сваю. Але я не настолькі ўбогі, каб прыняць яе, — і ты разгадаў гэта,
— я нават залішне багаты, багаты на найвялікшае і найвусцішнейшае, на брыдкае і невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваўмяне!
3 цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсці таго адзінага, хто сёння вучыць: «Спагада настырная», каб знайсці цябе, о Заратустра!
— будзе гэта божая альбо чалавечая спагада — яна заўсёды працівіцца сораму. I нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым іншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.
Але якраз спагада і называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсіх малых людзей: няма ў іх багавейнага захаплення вялікім няшчасцем, вялікай брыдкасцю, вялікай няўдачай.
Цераз іхнія галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзіць сабака паверх авечак, што збіліся ў гурт. Усе яны — маленькія, зычлівыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.
Якчапля, закінуўшы галаву, з пагардай глядзіць намаленькія сажалкі, так і я гляджу на мітуслівую безаблічную масу нікчэмных пахацінстваў і душ.
Даўно ўжо прызнана права за ўсімі гэтымі малымі: так што яны нарэшце атрымалі і ўладу і цяпер павучаюць: «Дабро — гэта тое, што лічаць добрым малыя людзі».
А «ісцінай» прызнаюць сёння тое, што прапаведаваў той дзіўны святы і заступнік за ўсіх малых, які і сам выйшаў з іх і сведчыў пра сябе так: «Я ёсць ісціна».
Гэта праз ягоную нясціпласць даўно пачалі надзімацца ад важнасці ўсе малыя і нікчэмныя; ён не вучыў нейкай мізэрнай аблудзе, калі вучыў: «Я ёсць ісціна».
Ці адказаў хто-небудзь больш ветліва гэтаму гардзею ? А ты, о Заратустра, прайшоўміма і сказаў: «He! He! Тры разы не!»
Ты асцерагаў ад гэтай аблуды, ты першы асцярог ад спагады — вядома, не ўсіх, але ж сябе і тых, хто роднасны табе.
Ты саромеешся сораму таго вялікага пакутніка; і сапраўды,
калі ты кажаш: «Ад спагады сунецца на людзей вялікая хмара, сцеражыся!»
— калі ты павучаеш: «Усе стваральнікі не маюць жалю, любая любоў вышэйшая за спагаду»: тады думаю я — як добра вывучыў Заратустра ўсе прыкметы буры!
Але і сам ты — сцеражыся сваёй спагады! Бо многія ўжо ў дарозе да цябе, многа спрагненых, роспачных, скалелых.
Сцеражыся ж і мяне. Ты разгадаў найлепшую маю — і разам з тым найгоршую загадку маю, — ты разгадаў мяне самога і тое, што ўчыніў я. Я ведаю, якая сякера можа цябе спусціць.
Але Ён — не павінен быў памерці: сваім ўсёвідушчым вокам бачыў Ён усе глыбіні і асновы чалавека, усю яго схаваную ганьбу і брыдоту
Спагада ягоная не ведала сораму: Ён пранікаў у сама брудныя мае закануркі. Ён павінен быў памерці — той, хто быўтакі цікаўны, настырны і так ахвотна спагадаў.
Ён увесь час бачыўмяне: і я захацеў адпомсціць такому сведку — або не жыць самому.
Бог, які бачыў усё, нават чалавека: гэты Бог павінен быў памерці! Бо нясцерпна чалавеку, каб у яго быў такі сведка».
КНІГІ ОНЛАЙН
