У сэрцы слова адзавіся
зборнік для 7 класа. У 2 кн. Кн. 2
12+
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 407с.
Мінск 2018
СМЕРЦЬ СТРОНГА
Чатыры тысячы гадоў назад. На беразе Нарачы
Паміраў Стронг. Ляжаў на нізкім лежаку, прыкрыты кажухом. Быў без памяці. Трызніў. Дыхаў хрыпла, быццам нехта нябачны яго душыў.
У хаціне сабралася ўся шматлікая сям’я Стронга. Прыйшлі і родзічы, якія жылі ў суседніх сем’ях. Усе з надзеяй глядзелі, як мясцовы шаптун і лекар, ён жа чараўнік-вядзьмар, мармыча над хворым закляцці ад благой сілы.
Душна ў хаціне. Дурманіць пах паленых зёлак, якія вядзьмар час ад часу кідае на вугалі агнішча.
Стронгу не лепшае. Наадварот, усё натужлівей ён дыхае, з перарывамі.
— Гэта Чорны дух увайшоў у кроў Стронга і душыць яго,— затрос сівымі пасмамі валасоў вядзьмар.— Трэба пусціць кроў, і Чорны дух пакіне хворага ў спакоі.
Вядзьмар дастаў са скураных ножнаў на пасе вузкі крамянёвы нож і надрэзаў вену на руцэ Стронга. Паказалася цёмная кроў і вяла пацякла па сіняватай скуры. Хворы перастаў кідацца на лежаку і як быццам супакоіўся. Надзея засвяцілася ў вачах прысутных.
Вядзьмар прыклаў руку да грудзей Стронга і не адчуў біцця ягонага сэрца. Мужчына быў мёртвы. Вядзьмар на імгненне
разгубіўся: «Можа, кроў і не варта было пускаць? Лепш было б напаіць адварам лекавых замоўленых траў... Але як было напаіць, калі хворы страціў прытомнасць?» Вядзьмар адагнаў сумненні: «Калі чалавек памёр, значыць, так трэба духам»,— і абвясціў прысутным, узняўшы худыя рукі над галавою:
— Духі захаду ўзялі Стронга з сабою!
Пасля гэтых слоў вядзьмар кінуў на вугалі нейкія высушаныя карэньчыкі, з якіх пайшоў жаўтаваты дым. Вядзьмар пачаў удыхаць гэты дым; хутка яго вочы сталі, як лёд, нерухома ўтаропленыя ўдалечыню, і ён пачаў выкрыкваць, кружачыся вакол памерлага:
— Бачу! Душа Стронга выходзіць... праз сцены... да берага... лёгкая... духі захаду... у чоўне... за сонцам... у Краіну продкаў... плывуць... туман!
А ў гэты час сын Стронга скурчыўся за спінамі дарослых у куце хаціны і горка плакаў, прыціскаючы кулачкі да мокрага ад слёз твару. Навошта духі забралі яго тату? Хто ж зараз павядзе яго на рыбу, хто зробіць яму вясной з лазовага сука свісцёлку, хто пакажа ў лесе вавёрчына гняздо? Горка плакаў хлопчык, бо са свайго, хоць яшчэ і невялікага, вопыту ведаў, што з Краіны продкаў назад ніхто не вяртаецца і што ніколі ў яго больш не будзе таты...
Стронга хавалі назаўтра. Мужчыны знайшлі ў лесе таўшчэзную бярэзіну з роўным камлём і знялі з яе кару на рост чалавека, надрэзаўшы зверху і знізу і рассекшы ўздоўж. Атрымалася гладкая труба, у якую і ўклалі памерлага. Адтуліны на канцах трубы закрылі таксама карой, прымацаваўшы драўлянымі клінкамі.
Вядзьмар расцёр на каменнай плітцы кавалак чырвонай охры, змяшаў яе з тлушчам і пачаў размалёўваць гэту труну з кары. Ен набіраў охру на палец і выводзіў на белай бяросце выгнутыя чоўны, а над чоўнамі прамяністыя сонечныя кругі.
Затым мужчыны на дрэўках дзідаў паднялі труну і панеслі Стронга ў апошні шлях, да высокага азёрнага берага, дзе былі могілкі. Там загадзя была выкапана доўгая і глыбокая яма, па памеры труны. Дно ямы пасыпалі распаленымі вугалямі, 'каб агонь ачысціў мясціну спачынку Стронга. Аітусцілі берасцяную труну, пасыпалі яе охрай — сімвалам крыві і ўваскрашэння, побач паставілі гаршкі з ежай, паклалі зброю
і засыпалі магілу. А зверху яе на пясчаным грудку ўкапалі высокі слуп, на якім была высечана выява духа-ахоўніка.
...Адзінока і пуста стала на зямлі для малога Стронгавага сына. Увесь дзень пасля пахавання і наступныя дні ён блукаў па наваколлі, вяртаючыся дахаты толькі позна вечарам. Кружыў па лесе, каля балот, па азёрным беразе. Падыходзіў да аброслых мохам валуноў, да свяшчэннага дуба на ўзгорку, да віроў у рэчцы. Прасіў у іх дапамогі. Працягваў рукі да гарачага сонца, маліў яго.
Маўчала ўсё навокал: лес, вада, сонца і месяц, белыя воблакі на небе. А старэйшыя казалі, вядзьмар таксама, што ва ўсім: у камянях, дрэвах, азёрнай вадзе, рачных вірах — жывуць духі, якія кіруюць чалавечым лёсам, дапамагаюць або шкодзяць яму. I над усім існым пануе сваёй моцаю нябеснае свяціла.
Дык чаму ж тады духі і сонца не дапамогуць сыну Стронга, ён жа іх так горача, так слёзна просіць вярнуць яму тату?
ПРЫВЕЗЛІ БУРШТЫН
Чатыры тысячы гадоў назад.
На берагах Дзвіны непадалёку ад сучаснага горада Дзісны
Вялікая вайна, што доўгі час вялася з паўночнымі плямёнамі, неяк супынілася сама сабою. Бачна, абодва бакі нарэшце стаміліся рабаваць, паліць і нішчыць, падпільноўваць адзін другога на паляўнічых сцежках, сыходзіцца грудзьмі на лясных прагалінах і забіваць.
Скончылася, а можа, лепш сказаць пачалося, тым, што аднойчы на глухім беразе Дзвіны сустрэліся дзве групы паляўнічых з ваюючых плямён. Сустрэліся і ўпершыню за многія гады не схапіліся за зброю, а моўчкі разышліся, кожны ў свой бок. Так і пайшло — калі даводзілася сустракацца, разміналіся. I ніхто не ўспамінаў пра святыя законы кроўнай помсты, бо ўжо даўно не маглі далічыцца, у каго болей забітых і хто каму застаўся вінен гэтай помсты...
I вось аднаго разу ў канцы вясны, калі спала паводка і Дзвіна паспакайнела, з нізу ракі паказаўся човен з двума весля-
рамі. Ён паволі сунуўся супраць плыні паўз бераг, а затым скіраваўся да камяністага вострава пасярод ракі. Да яго і прыстаў.
Насцярожана цікавалі мясцовыя жыхары з прыбярэжных схованак за прышэльцамі з поўначы, якія ўпершыню былі без зброі і толькі ўдваіх... I што ім трэба на гэтым дзікім востраве?
— Ды гэта ж прывезлі бурштын,— нарэшце здагадаліся старэйшыя,— сонечны камень з берагоў салёнага возера, якому няма канца-краю!
У мірны час, такі далёкі зараз, што нават не верылася, ці быў ён, па рацэ на чоўнах і проста пяшком па беразе кіраваліся ў розныя напрамкі людзі з торбамі цераз плячо. Да суседзяў на мену. Везлі і неслі, што хто меў,— бурштын, крэмень, охру, зерне, сабаліныя шкуркі.
I яшчэ ўспомнілі старэйшыя, як ім апавядалі дзяды, што калісьці так і абменьваліся на гэтым востраве, завочна, пакідаючы тавар на выбар і беручы сабе ў абмен, што прыгледзелася.
Праз нейкі час човен з веслярамі пакінуў востраў і паплыў уніз па рацэ. Затым знік за паваротам. Прыбеглі разведчыкі і паведамілі, што паўночныя людзі спыніліся за вусцем Ручая ў трыснягу. На бераг не выходзяць, сядзяць у чоўне. Іншых жа чужакоў у наваколлі не бачна. Значыць, тыя ў чоўне будуць вяртацца, каб зірнуць, што паклалі ў абмен на бурштын.
Пераканаўшыся, што людзі з паўночнага племені ўсур’ёз хочуць пачаць мену і што гэта ніякія не ваенныя хітрыкі, паплылі на востраў. Там, на вялікім плоскім камені, ляжала разасланая шкурка, а на ёй выкладзены розныя бурштынавыя вырабы: масіўныя пацеркі-падвескі з прасвідраванымі адтулінамі, доўгія трубачкі, плоскія кольцы, круглыя і квадратныя гузікі. Цэлае багацце было пакінута на шкурцы!
Рашылі не скупіцца і мясцовыя жыхары. Разаслалі побач таксама шкуру забітага звера і выклалі на яе адмыслова падабраныя кавалкі крэменю, нарыхтоўкі крамянёвых сякер, гурбачкі доўгіх вастрарэберных пласцінак. Усё гэта было неабходна для вырабу прылад працы, а ўласнага крэменю ў зямлі паўночных плямён не было.
Прышэльцы крэмень забралі ўвесь і ў дадатак да пакладзенага раней тавару пакінулі цудоўныя бурштынавыя
каралі — нанізаныя на сухажылле адпаліраваныя падвескі. Мусіць, гэтыя каралі былі падарункам людзей поўначы ў знак таго, што яны хацелі б і надалей прыплываць сюды, абменьваць бурпітын на крэмень, што яны хацелі б жыць мірна на берагах гэтай вялікай ракі Дзвіны.
Параіліся і рашылі — няхай каралі будуць дачцэ Першага старэйшыны прыгажуні Куніцы. Усе сыны старога са славаю загінулі ў баях, засталася ў яго адзіная ўцеха — дачка. Куніца была не толькі прыгожай, але і разумнай дзяўчынай.
— Можна,— папрасіла яна,— я ахвярую гэтыя каралі рацэ?
I бацька дазволіў, а ўсе старэйпіыны родаў таксама згодна заківалі галовамі.
Дзяўчына паднесла да вады каралі, якія пераліваліся пад сонцам празрыстым мядовым колерам.
— Вазьмі, Дзвіна, наша маці-карміцелька, гэту аздобу з сонечных каменьчыкаў. А за гэта давай нам рыбу і трымай моцна на сваіх хвалях нашы чоўны. I яшчэ пашлі нам, Дзвіна, доўгі мір.
Расціснула кулачкі дзяўчына — саслізгнулі каралі ў хуткі рачны струмень. Прыняла ахвяру рака. I сталася так, як прасіла Куніца.
t Ф Ф
Дагарэлі першабытныя вогнішчы. Тыя, хто грэўся каля іх, адплылі ў нябыт па Рацэ часу. Але жылі яны не марна і зніклі не бясследна. Чаго б мы былі вартыя сёння, каб людзі яшчэ на світанку сваёй гісторыі не навучыліся здабываць агонь, вырабляць прылады працы, прыручаць жывёл, вырошчваць расліны? Наступныя эпохі — бронзавы, жалезны вякі — прынеслі новыя адкрыцці і здабыткі, але яны былі б немагчымыя без дасягненняў каменнага веку.
Нашы далёкія продкі: мужныя паляўнічыя і воіны, руплівыя збіральнікі і рыбакі, працавітыя земляробы і жывёлаводы — перадалі паходню жыцця сваім нашчадкам. На працягу доўгіх тысячагоддзяў пераходзіла яна ад пакалення да пакалення. Ажно пакуль не трапіла да нас з вамі. Каб мы трымалі яе высока і не давалі пагаснуць. Каб памяталі пра мінулае і клапаціліся пра будучае.
Уладзімір Шыцік
Зорны камень
Тут усё было як зямное. Андрэю нават здалося, што ён ужо недзе бачыў і гэта балота, пакрытае высокай сакавітай травой, і лес, зусім трапічны, апавіты густымі ліянамі, і асабліва выспу — пясчаны ўзгорак сярод багны, на які апусціўся зоркалёт. Толькі свяціла было непадобна на Сонца. Яго фіялетавыя прамяні надавалі наваколлю змрочнасць і нейкую трывожнасць.
Гэтае ўражанне яшчэ ўзмацнілася, калі касманаўты выйшлі з карабля. У раскідзістых кронах магутных дрэў шапацеў вецер. Але нечага не хапала ў гэтым лясным шуме — аднастайным, абыякавым. Нібы джунглі самі па сабе, а шум — сам па сабе.
Людзі, не разумеючы, пераглядваліся, пазіралі па баках, прыслухоўваліся. Андрэй Кардымон здагадаўся першы.
— Птушак! — усклікнуў ён.— He чую птушак,— і чамусьці цішэй дадаў: — I цыкад.
Яго таварышы спыніліся. Маўклівасць джунгляў здалася ім пагрозлівай.
— Такая цішыня заўсёды тоіць небяспеку,— сказаў капітан экспедыцыі Сяргей Волгін, пільна ўглядаючыся ў зараснікі.
— Наўрад...— паківаў галавой Генадзь Юрзінаў, штурман зоркалёта.— Дзе яна, тая небяспека? Хіба ў саміх дрэвах? — I ўсміхнуўся. Яго лёгкая, адкрытая ўсмешка, здавалася, струменілася нават праз шклопластык гермашлема.
КНІГІ ОНЛАЙН
