Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў
Часткa II
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 266с.
Мінск 1993
Помммо Лебедевской летопмсн краткме сообіценйя о взятйй русскнмн войскамн Полоцка, ймеются в "Баркулабовской летопйсн", "Архангелогородской летопнсй", "Румянцевской летопмсй”.
Потеря Полоцка явнлась тяжёлым ударом для Смгйзмунда. Необходймо было во что бы то нн стало прностановйть дальнейшее наступленме русскмх й вынграть время для собнраняя сйл. Но дмпломатйческне попыткй Сйгмзмунда не давалм практйческйх результатов, это заставляло короля затягйвать переговоры с Москвой. Затянувшееся перемнрне соблюдалось плохо, наруніалось обевмн сторонамя. По этому поводу царь н король обменйвалмсь протестамн, однако набегв продолжалясь.
Наконец, в декабре 1563 г. в Москву для переговоров о мнре прмбылй лмтовскне послы, но обе стороны предьявйлй друг другу такме большне претензнн, что о заключенмм мнра й нечего было ду мать. й военные действня в 1564 г. возобновнлнсь. Но пійроко за думанный Грозным план генералыюго наступленйя на Лнтву оказался сорванным в самом начале. 26 января 1564 г. мяогочнсленное русс кое войско было совершенно разгромлено блнз г. Чашннков на реке Уле лйтовскймй войскамн [ 3J. 0 побойіце бляз Чашннков сообшается также в "Румянцевской летопнсн" (41.
В последуюшнй пернод темпы военных дсйствйй мевду Лйтвой н
Московсклм государством резко снлэлллсь. Протлвнлкл огранлчлваллсь тем, что посылалл небольшле отряды для разоренля прлгранлчных городов н волостей. 22 люля "... царев л веллкого князя воевода князь Юрлй йвановлч Токмаков ходлл с Невеля к Лнтовскому городку к Озерлшу". A 25 люля "... ходлл лз Смоленска в ллтовскую же землю ко Мстлславлю воевода Васлллй Ондреевлч Бутурллн ... л воевалм Мстнславскне места л Крлчевскле л Радомльскле л Могнлёвскне"С5]. В начале ноября русскле добллмсь сравнлтельно крупного успеха взялн, наконец, болыпой влтебсклй замок Оаернвде.
К середлне 60-х гг. стало очевндно, что Ллтва прн данном состоянлл снл не сможет вылграть войну. Лмтовское правлтельство решмло выйтл лз тяжёлой войны ценой раздела Ллвонлн н уступок Москве в районе среднего теченля Двлны. К 1566 г. обе стороны прервалл военные действля.
Переговоры началлсь в люне 1566 г. Обе сороны началл с пред’ьявлення друг другу макслмальных й невыполнлмых условнй: царь потребовал не тслько всей Ллвонлл, Укралны н Белоруссля, но даже Подляшье; ллтовцы ставллл вопрос об отдаче Полоцка й Смоленска. В ходе переговоров лнтовцы поішш на уступкл: Ллтва отдает Москве Полоцк н часть полоцкого повета, а Лйвонйя делнтся между договарнваюідммнся на условнях кто чем владеет. Москва же соглашается уступмть Лнтве Озерніце, Усвятскую волость, пять городов в полоцкой земле, Курляндяю н 15 городов по правую сторону Двлны. Лнтовскне предложення былм переданы на обсужденне Земского собора. Сбор вынес решвнне, что без отдачя всей Лнвоннм н полоцклх земель за Двлной с королём не мнрлться. Так беврезультатно закончлллсь переговоры о млре.
В белорусско-ллтовсклх л русскмх летоплсях л хроннках 1567г. обрывается повествованле о ходе Ллвонской войны л возоб новляется с 1577 г. Несмотря на это белорусско-ллтовскле л русскле летоплсл л хронлкл являются лсключлтельно важным л ценным лсточнлком по лсторлл Ллвонской войны.
1. Лебедевская летоплсь// Полное собранля руссклх летоплсей (Далее ПСРЛ). М.,1965, Т. 29. С. 298.
2. Тамже. С. 311.
3. Хроняка Лмтовская й Жмойтская// ПСРЛ. М. ,1975. Т. 32. С. 110.
4. Румянцевская летопйсь// ПСРЛ М. ,1982. Т. 35. 0.213.
5. Продолженне Александро-Невской летопйсм// ПСРЛ. М.,1965. Т. 29. 0.335.
A. А. Я н о ў с к і (Мінск)
Захада Івана Грознага на захоп і ўтрыманне вямель
Вялікага княства Літоўскага ў гады Лівонскай вайны
Накіраванасць Маскоўскай дзяржавы на анексію беларускіх зямель добра бачна як праз хады яе дыпламатыі, так 1 праз хараісгар ваенных дзеянняў. Аднак да 60-х гг. XVI ст. Расіі не ўдалося, за внключэннем падзей вакол Смаленска, алыццявіць буйнамаштабны план па далучзнню ўсходніх тэрыторый ВкЛ пад юрысдыкцыю двухгаловага арла. Амалд штогод здараўшыяся "зачэпкі" на руска-беларускіх мсках, калі па кароткі тэрмін адрываліся (а больш за ўсё рабаваліся) аршанскія, прапойскія, мсціслаўскія і іншыя месцы, не дазвалялі прывесці ў дзеянне акупацыйныя напрацоўкі маскоўскіх стратэгаў.
Падзеі першапачатковага перыяду Лівонскай вайны ўдакл&днілі іх планы. Вынікі ваенных дзеянняў у Лівоніі знайшлі свой лагічны працяг у імкненні да заваёвы Полацка і яго наваколля. Яны даказалі неабходнасць метадычнага вахопу ключавых подступаў да Балтыкі і, адначасова, эацвярджэння на практыцы змястоўнасці сэнсу тытула "велнкнй государь всея Русн".
Характар і мэта задумамай анерацыі добра бачны 1 ў прыгаворы аб полацкім яаходве рускай арміі (верасень 1562 г.), і ў святкаваннях, прайшоўшых у Маскве пасля перамоднага звароту Івана IV (сакавік 1563 г.). Захоп Полацка валнейшы, аднак толькі першы крок да эаваевы беларускіх зямель. У далейшйм у ход былі пушчаны разнастайныя сродкі з мэтай замацавання і нарошчвання дасягнутага поспеху. Маскоўскі двор выкарыстоўваў рычагі палітычнага, дыпламатычнага, ваеннага ціску на тыя сілы, якія
тым ці іншым чынам‘’процістаялі яго стратзгічным і тактычным намаганням. Тут трзба мець на ўвазе не толькі дзяржаўныя і грамадскія колы ВкЛ, але і шэраг краін, зацікаўлена назіраўшых эа развіодём падзей на ўсходзе.
Гэтая зацікаўленасць не магла не быць заўважана 1 выкарыставана рускай дыпламатыяй. Другая справа, што хлуслівая спагадлівасць Масквы да праблем іншаземных уладароў, як 1 прывіднасць надзей на падтрымку з іх боку сваіх "ініцыятыў" у адносінах да ВкЛ, заведама асуджалі на непаспяховасць усялякія кантакты. Ні'завярэнні цара аб сваёй рашучасці ўступіць ў антыарманскую лігу і быць "дружественньгм государем” аустрыйскаму імператару, ні рашучасць "протнв всех свонх врагов" ісці разам р англійскам каралевай, ні спробы зацянуць ў нерат сваіх планаў Эрыка XIV шведскага, ні нават захады да папскага прастолу нг прадмет рьлігійнай вуніі не маглі ўзмацніць надзей партнёраў ns перагаворах, а толькяшчэ больш упеўнівалі іх у ваяўнічай мая табнасці задум і дзеянняў "гордого врага московвтов" (як даносіў у Вену ў 1569 г. агент імператапа).
У рад гэтых тактыка-стратэгічных вахадау Івана IV натуральна ўпісваецца спроба авалодаць польска-літоўскай каронай у 1575 г. , а таксама магутны ваенны націск 157? г.
Аднак больш "прызямленымі", нават у поуным сэнсе слова, былі дэеянні Масквы на ўжо захопленых землях Полаччын.ы. Гэтыя землі патрэбна было зацвердзіць за сабой і уключыць у арбіту расійскай адміністрацыйна-кіраўніцкай практыкі. Вевумоўна, дзеянні па "эксплуатацыі" заваеваных тэрыторый былі распісаны яшчз у час падрыхтоўкі полацкага паходу. йахапіўыы горад і загадаушы "держатм царскую вотчнну в велмком береженьч", Іван IV акрэсліў парадак кіравання і забеспячэння аховы. Ен быў цесна ўвязаны з метадычным нарошчваннем рускай прысутнасці на Беларусі.
Перш за ўсё прымяняуся звыклы ход "обвденное", хуткае будаўніцтва ў вузлавых месцах гарадкоу-крэпасцей, такім чынам "вывоевая" навакольныя землі. Для фіксацыі ж новых межау і іх унутранага ўладкавання з Масквы нахлынулі спецыяльныя людзі. 3 свайго боку, дыпламаты падмацоўвалі гэтыя крок.і зацягваняем перамоў з літоўскімі пасламі па пытаннях правамоцтвау наваяўленых "землеўстронтелей". I іх казуістыка прыносіла плён. Так, у перамірнай грамаце 1570 г. літоўскі бок вымушаны быў пагадзіцца з
вапісам, што "полоцкнх росснйскнх прнгородов по реке Двнне до урочных лет не воеватн".
Такая палітыка была разлічана на стварэнне плацдарма для далейшага наступу на ВкЛ. Яна'падмацоўвалася і унутрыпалітычнымі мерапрыемствамі. Беэ сумнення, да іх можна аднесці многае з апрычнай рэакцыі. Але болып паказальны сабор лета 1566 г. як дэманстрацыя адэінства царскіх задум 1 імкненняў расійскага грамадства. Калі праа апрычніну Іван Грозны сілай ламаў супраціўленне яго знешнепалітычным дзеянням э боку свецка-царкоўнай апазіцыі, то ў другім выпадку спрабаваў падвесці падмурак законнасці (канешне.у яго, царскім, разуменні) пад прыбудову расійскай дзяржаўнасці ў беларускіх землях. Інсцэніраванае адзінадушша галовы влажыць "за одну десятнну" полацкай зямлі.выказанае на саборы, уручала расійскаму ўладару новыя доказы на карысць ўзмацнення жорсткасці акупацыйнага рэжыму ў ІІолацку 1 полацкім "заречьн".
Такім чынам, усе вьяпэй акрэсленыя дзеянні і мерапрыемствы маскоўскага ўраду можна разглядаць ў якасці падцвярджзння той гістарычнай рэчаіснасці, што практыка авалодання і кіравання эахопленымі вемлямі з’яўляецца лагічным працягам палітыкі анексіі.
В. Канановіч
(Мінск)
Вялікае княства Літоўскае і палітычная сітуаныя ва Усходняй Еўропе у канцы XV ст.
Канец XV стагоддзя характарызуецца кардынальнай зменай геапалітычнага становішча ва Усходняй Еўропе. Старая сістэма міжнародных адносін у рэгіёне была канчаткова зруйнавана, а на яе месца прыйнюў новы ваенна-палітычны парадак, васнаваны на зусім іншай растаноўцы сіл, чнм дагэтуль. Каб разабрацца з ім. трэба спачатку разгледзець старую сістэму міжнародных адносін ва Усходняй Еўропе.
У сярэдзіне XIII ст. пад ударамі азіяцкіх ордаў Батыя канчаткова рухнула імперыя Рурыкавічаў і створаная ёю дзяржаў-
на-палітычная сістэма. Тыя землі, якія былі вядомы сучаснікам пад назвай "Русь", апынуліся у складзе новых палітычных утварэнняу, уэнікшых на руінах Кіеўскай дзяржавы. У той час, кал Паўночна-Усходняя 1 Паўднёвая Русь былі падначалены татарам, заходнія і паўночна-заходнія землі Русі (Полацкае і Турава Пінскае княствы), злучыўшыся э гістарйчнай Літвой, утварылі новую дзяржаву Вялікае княства Літоўскае 1 Рускае. У сваю чаргу, заходняя частк^ былога Галіцка-Валынскага княства стала ўласнасцю польскай кароны. Што ж тычыцца Ноўгарада Вялікага і Пскова, то яны здолелі адстаяць сваю незалежнасць у складзе другіх дзяржаўных утварэнняў.
Вялікая роля ў міжнародных адносінах у рэгіёне нале.жала Вялікаму княству Літоўскаму 1 Залатой Ардве. Больш стагоддзя працягвалася іх ваенна-палітычнае супрацьстаянне ва Усходняй Еўропе. Але са стратай Залатой Ардой Паўднёвай і Паўднёва-Заходняй Русі раўнавага пачала схіляцца на.карысць Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Раздзіраемая глыбокімі ўнутранымі супярэчнасцямі і канфліктамі, Залатая Арда хутка слабее 1 страчвае сваю ролю вялікай дзяржавы. Пачынаючы з Вітаўта, да Літвы пераходзіць роля гегемона ва Ўсходняй Еўропе. Склаўшаеся ваеннапалітычнае становішча ў рзгіёне было надввычай карысным для Вялікага княства Літоўскага. Таму асноўнай задачай дыпламатыі Вялікаі’а княства Літоўскага было захаванне status quo у гэтай частцы Еуропы. Той жа мэце служылі дагаворы вялікага княства Літоўскага з Масковіяй, Ноўгарадам Еялікім, Пековам, Цверам, якія замацавалі вядучую ролю Літвы ў рэгіёне. Асаблівую ўвагу дыпламатыя Вялікага княства Літоўскага надавала адносінам э Залатой Ардой. бачачы у ёй фактар стабільнасці ва Ўсходняй Еўропа. Арда трапляла ва ўсё болыпую эалежнасць ад Вялікага княства Літоўскага. Існаванне паслабленай , але ж адначасова адзінай Залатой Арды дазваляла Вялікаму княству Літоусглму адыгрывэць ролю гегемона і служыць гарантам стабільнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
