Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
2М йбн Хордадбех. Кнйга путей й стран. §73в. С. 125.
265 ал-Бнрунм, Абу-р-Райхан Мухам.мед нбн Ахмед. Собранйе сведенйй дяя познанйя драгоценностей (Мйнералогйя). Москва, 1963. С. 237.
на Русі можа быць аднесены да сярэдзіны X ст. Найбольш жа даўнім мячом, бясспрэчна, вырабленым на Русі, з’яўляецца знаходка, датаваная прыкладна канцом X — першай паловай XI стст. з мястэчка Фашчаватая на Палтаўшчыне са славянскім надпісам «ЛЮДОТА (альбо ЛЮДОША) КОВАЛЬ»266.
Побач з мячамі ваяры на Русі шырока выкарыстоўвалі запазычаную ў качэўнікаў шаблю267. Аднак зброя гэтая разышлася шырока найперш на паўднёвых землях Русі, што суседзілі з качавымі народамі. На беларускіх землях яна выкарыстоўвалася значна радзей. Яшчэ больш рэдка ўжывалася такая дапаможная зброя, як вялікія баявыя нажы (скрамасаксы) і кінжалы268.
У адрозненне ад мяча, кап’ё ў сьаім ручным і кідальным варыянтах мела трывалыя традыцыі на славянскіх, балцкіх і фіна-угорскіх землях. Як мы памятаем, паводле звестак візантыйскіх крыніц, кап’ё было масавай зброяй славян у перыяд ваеннай дэмакратыі. Такі самы масавы характар яно захавала і ў IX—X стст., калі ўжывалася аднолькава часта і дружыннікамі, і воямі апалчэння269. Шырокае выкарыстанне кап’я на вайне знайшло сваё адлюстраванне і ўтым факце, што само моўнае паняцце «кап’ё» стала сімвалічным для азначэння многіх звязаных з вайной з’яў. Напрыклад, летапісец кажа аб узяцці штурмам русамі Прэславы, што Святаслаў «взя градь копьемь»270.
У IX—X стст. пры яшчэ слабым развіцці конніцы (аб чым гаворка пойдзе ніжэй) кап’ё было ўдарнай зброяй пяхоты. Ягоная даўжыня была трохі большай за сярэдні чалавечы рост і дасягала 180-200 см271. На беларускіх землях у гэтыя часы выкарыстоўваліся пераважна два тыпы
266 Кнрпнчняков A. Н. 0 начале пройзводства мечей на Русй // Труды VI Межлународного Конгресса славянской археологмн. Т. 4. Москва, 1998. С. 246-251.
267 Zygulski Z. Jun. Bron >v dawnej Polsce na tie uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu. Warszawa, 1982. 75.
268 Кнрпнчннков A. H. Древнерусское оружйе. Вып. 1. C. 72—73.
269 Довженок B. Й. Військова cnpaea в Кй'івській Pycu. С. 26.
270 Лаврентьевская летопнсь. Ст. 69.
271 Кнрпнчннков A. Н. Древнерусское оружйе. Ленпнград, 1966. Вып. 2. С. 9.
коп'яў: з адносна шырокім падоўжана-трохкутным наканечнікам і ланнэтападобным наканечнікам. Трохкутныя наканечнікі працягваді славянскія традыцыі вырабу зброі. Ланцэтападобныя, як і мячы, былі прынесеныя на беларускія землі нарманамі, якія, у сваю чаргу, запазычылі іх у франкаў272.
У шырокім ужытку былі таксама і суліцы — кідальныя коп’і, даўжынёй меншыя за ручныя коп’і, але большыя за стрэлы. Тыпы іх наканечнікаў прыкладна адпавядалі тыпам наканечнікаў ручных коп’яў. 3 ростам значэння рукапашнага бою суліцы служылі толькі сродкам першага ўдару пры збліжэнні праціўнікаў і паступова страчвалі сваё значэнне273.
Самі нарманы карысталіся коп’ямі з ясеневымі дрэўкамі (spjot), якія можна было кідаць і ўжываць у рукапашным баі. Олаф Тругвасан славіўся сваім умельствам кідаць коп’і адначасова з дзвюх рук274.
Масавай зброяй пяхоты была і сякера. Асноўныя тыпы баявых сякер былі занесеныя на землі Русі нарманамі, у тым ліку барадатая сякера (skeggox), сякера з вузкім лязом на кароткім дзяржальне і сякера з шырокім лязом на доўгім дзяржальне (breidox)275. Вельмі хутка гэтая зброя была асвоеная мясцовым насельніцтвам і пачала вырабляцца на месцы славянамі і фіна-уграмі. У сваю чаргу, нарманы ўспрынялі ад качэўнікаў праз пасрэдніцтва славян сякеркі-чаканы276.
Яшчэ адным відам ударнай зброі была булава. Можна меркаваць, што яе выкарыстанне ў гэты час было перажыткам яе становішча як самага простага і архаічнага віду зброі277. Новы штуршок яе ўдасканаленню і выкарыстанню мог дань уплыў качэўнікаў з Паўднёвага Усходу. Усё ж
272 Кйрпйчнйков A. Н. Древнерусское оружйе. С. 9-13.
273 Тамсама. С. 23—25.
274 Сага об Олаве сыне Трюггвм. LXXXV // Стурлусон, Сноррй. Круг Земной. С. 150.
275 Хйт й. Вйкйнгй. С. 28—29.
276 Кйрпйчнйков A. Н. Вооруженве воннов Кяевской державы в свете русско-скандйнавскйх контактов // Скандйнавскйй сборнйк. Вып. 22. Таллйн, 1977. С. 159—173.
277 Кйрпйчннков A. Н. Древнерусское оружйе. Вып. 2. С. 57.
асноўным цэнтрам яе вытворчасці і выкарыстання была Кіеўшчына278. Для беларускіх земляў яна заставалася малараспаўсюджанай зброяй.
У дадатак да ўдарнай зброі на цэлай Русі і на беларускіх землях вялікую ролю захоўвалі лук і стрэлы. Больш за тое, лічыцца, што X ст. стала для лука часам адраджэння яго баявога значэння пасля доўгага перыяду заняпаду279. Гэта знайшло свой адбітак як у археалагічных, так і пісьмовых крыніцах. Пры апісанні штурму візантыйцамі Прэславы ў 971 г. Леў Дыякан заўважае, што русы аказвалі рамеям годнае супраціўленне, пускаючы са сцен суліцы, стрэлы і камяні280. Відавочна, што гэта не магла быць стральба са знаёмых нам ранейшых невялікіх славянскіх лукаў. Цяпер гэта былі магутныя лукі, аднолькава разлічаныя на прыцэльныя стрэлы і на масаваны абстрэл праціўніка як пры аблозе ці абароне крэпасцяў, так і ў палявым баі.
Ужываныя ў гэты час на Русі і ў іншых усходнееўрапейскіх краінах лукі падзяляліся на простыя і складаныя, альбо рэфлексіўныя. Просты лук складаўся з драўлянага дрэўка, абодва канцы якога сцягваліся цецівой. Складаны лук, у тэхналогіі зборкі якога яскрава відаць уплыў азіяцкіх народаў, складаўся з некалькіх адмыслова падабраных драўляных частак, дапоўненых элементамі са звярыных жыл, прымацаваных са знешняга боку, і рагавых, прымацаваных з боку ўнутранага. Адчувальныя да вільгаці элементы прыкрываліся бярозавай карой, а ўся канструкцыя змацоўвалася касцянымі пласцінамі і высушвалася. Сіла лука палягала ў тым, што ў ненапружаным стане ён выгінаўся ў адваротны бок. Каб нацягнуць цеціву, трэба было выгнуць лук у супрацьлеглы бок з вялікім намаганнем. Пры стрэле такая канструкцыя надавала страле вялікую прабіўную сілу281. У ненапружаным выглядзе лук меў даўжыню болыл за 130 см, а ў напружаным — больш за 160 см. Далёкасць стральбы дасягала 200—250 м282.
278 Zygulski Z. Bron w dawnej Polsce... 76.
279 Ibid. 52.
280 Leo Diac. VIII, 6. C. 71.
281 Polska technika wojskowa do 1500 roku. 60—61.
282 Бохан Ю. Зброя Вялікага княства Літоўскага 1385—1576. Мн.. 2003. С. 44.
Стрэлы для стральбы з лука складаліся з дрэўка і металёвага наканечніка. Наканечнік мацаваўся да дрэўка з дапамогай шыпа альбо ўтулкі. Існавала некалькі тыпаў стрэлаў, кожны з якіх меў адмысловае ваеннае прызначэнне. Пірамідальныя завостраныя стрэлы былі прызначаныя для прабівання даспехаў. Пляскатыя рамбавідныя стрэлы мелі большую шырыню і сваімі краямі наносілі шырэйшыя, a значыць і больш небяспечныя раны. Нарэшце, ужываліся гарпунападобныя стрэлы з накіраванымі ў адваротны руху стралы бок шыпамі, якія пры выцягванні з раны яшчэ болей разрывалі цела283. Славянскія традыцыі выкарыстання лукаў маглі арганічна спалучацца з нарманскімі. Так, нарвежцы былі вядомыя як трапныя стральцы284. У цэлым лук быў небяспечнай і грознай зброяй у баі.
Натуральным адказам на выклік, які прадстаўляла развіццё наступальнай зброі, было выкарыстанне розных відаў зброі засцерагальнай. Шырока распаўсюджаным на беларускіх землях відам засцерагальнай зброі была кальчуга — кашуля, вырабленая з пераплеценых паміж сабой жалезных кольцаў. Яна прызначалася для абароны тулава ваяра ад сякучых і колючых удараў. У параўнанні з іншымі відамі даспехаў перавагай кальчугі была яе гнуткасць. Кальчуга не скоўвала рухаў ваяра ў баі. Гэта ж было і яе ахілесавай пятой, бо гнуткі даспех не абараняў ад тупога драбячага ўдару.
Выкарыстанне кальчуг на беларускіх землях пайвярджаецца знаходкай у курганным могільніку Банонь недалёка ад Полацка асобніка, датаванага другой паловай X — пачаткам XI стст.285 Кальчуга была зброяй, найперш уласцівай дружыннікам як эліце войска286. Пры гэтым яна не з’яўлялася рэдкасцю і была даступнай многім воям апалчэння. Пры апісанні бою пад сценамі Даростала ў 971 г. Леў Дыякан адзначае, што русы «выйшлі з горада і пастроіліся на раўніне, абароненыя кальчугамі»287.
283 Довженок В. Й. Військова cnpaea в Кйі'вській Pycu. С. 29—30.
284 Хнт й. Вйкйнгй. С. 30.
285 Плавінскі М. А. Засцерагальнае ўзбраенне IX—XI1I стст. на тэрыторыі Беларусі. С. 144 // Гістарычна-археалагічны зборнік. № 16. Мн„ 2001.
286 Кмрпнчннков A. Н. Древнерусское оружйе. Вып. 3. С. 12.
287 Leo Diac. IX, 2. С. 76.
Кальчуга выраблялася з драцяных кольцаў дыяметрам 6—8 і 10—13 мм спалучэннем зваркі і склёпкі. Адно закляпанае кальцо прадзявалася ў чатыры звараных. На адну кальчугу выдаткоўвалася каля 600 м жалезнага дроту і 20 000 кольцаў. Звычайная даўжыня кальчугі даходзіла да 60—70 см, шырыня ў поясе — каля 50 см. Рукавы былі кароткімі і мелі ў даўжыню каля 25 см. Важыў такі даспех 5,5-6,15 кг288.
У Еўропе кальчуга была вынаходнійтвам кельтаў, ад якіх яе запазычылі рымляне289. Ад рымлян традыцыя шырокага выкарыстання кальчугі дасталася ў спадчыну германскім народам. У каралінгскую эпоху кальчуга пранікла ад германцаў да славян, пра што сведчыць этымалогія стараславянскага слова «броня», якое ўжывалася для азначэння даспехаў і было вытворным ад старажытнаверхненямецкага «brunja»290. Як мяркуецца, на беларускіх землях кальчуга з’явілася ў IX—X стст. на познім этапе славянскай каланізацыі291. Існуе таксама думка, што, нягледзячы на знаёмства нарманаў з кальчугамі яшчэ ў рымскую эпоху292, штуршком да больш шырокага іх выкарыстання і нават пераўтварэння ва ўлюбёную засцерагальную зброю былі менавіта кантакты са славянамі293. Варта адзначыць, што, нягледзячы на шматлікія доказы еўрапейскага паходжання і шляхоў распаўсюджання кальчугі, існуюць меркаванні на карысць яе запазычання ў народаў Усходу, дзе яна была незалежна вынайдзеная і ўжывалася спачатку асірыйцамі, персамі і парфянамі, а затым сарматамі і іншымі качэўнікамі294.
288 Кнрпвчннков A. Н. Древнерусское оружйе. Вып. 3. С. 13.
289 Козленко A. В. Военная йсторйя антйчностй: полководцы, бйтвы, оружйе. Мн., 2001. С. 182.
290 Тамсама. С. 10-11.
291 Плавінскі М. А. Засцерагальнае ўзбраенне ІХ—ХІІІстст. на тэрыторыі Беларусі. С. 144.
КНІГІ ОНЛАЙН
