Ваенная гісторыя беларускіх земляў (да канца XII ст.)
Том. 1
Ягор Новікаў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 208с.
Мінск 2007
Будуючы свае тэарэтычныя мадэлі разумення падзей, мы не павінны забывацца на тое, што і палітыка, і стратэгія ў дачыненні да беларускіх земляў рабілі толькі свае першыя крокі. Таму многія з адзначаных намі элементаў прасочваюцца толькі ў першабытным зародкавым выглядзе і не прымаюць выкрышталізаваных формаў. У некаторых выпадках тэарэтычная мадэль можа прапанаваць ключ да вытлумачэння асобных момантаў ваеннай гісторыі, у некаторых жа цалкам капітулюе перад рэальнасцю.
Перш за ўсё, у гэты перыяд палітычнае кіраванне дзяржавай знаходзілася ў руках князя і яго дружыны, якія традыцыйна ўяўлялі сабой вайсковы слой і для якіх вайна была асноўным заняткам. 3 гэтай прычыны самі з’явы дзяржаўнай палітыкі, ваеннай палітыкі ці вялікай стратэгіі і ўласна стратэгіі часта былі адным непадзельным цэлым у свядомасці людзей і іх паводзінах. Гэта дапаўнялася няразвітасцю ці неіснаваннем некаторых уласна палітычных інстытутаў: дзяржаўнага апарату і яго знешнепалітычных аддзелаў. Па-другое, нязначная велічыня накопленага палітычнага досведу і малы корпус звестак аб будове навакольнага свету прымушалі больш разлічваць на інстынкт і інтуіцыю, чым на свядомае будаванне палітычных і ваенных планаў, якое б дазваляла ўжываць больш тонкія і бяспечныя сродкі дасягнення сваіх мэтаў, чым узброенае высвятленне адносін. Таму нічога дзіўнага няма ў тым, што ў IX—X стст. вайна станавілася асноўным інструментам дзяржаўнай палітыкі і часта падмяняла яе.
Тым не менш, можна ясна ўбачыць, што нават інтуітыўнае вызначэнне палітычных мэтаў удавалася тагачасным валадарам вельмі някепска. Цяжка не пагадзіцца з Я. А. Разіным у яго высокай ацэнцы знешнепалітычных талентаў князёў Русі, якія па-майстэрску звярталі ўвагу на вырашэнне самых вострых знешнепалітычных пытанняў і, будучы абмежаванымі ў рэсурсах, знаходзілі прав-
ільную паслядоўнасць іх вырашэння334. Сутнасць самога палітычнага працэсу заключалася ў фармаванні дзяржавы, якая б кантралявала гандлёвыя шляхі паміж Балтыйскім, Чорным і Каспійскім морамі. Адпаведна, мэтамі яе ваеннай палітыкі былі: падпарадкаванне плямёнаў і народаў, якія займалі тэрыторыі ўздоўж гэтых шляхоў ці на блізкай адлегласні да іх; замацаванне свайго міжнароднага становішча і атрыманне найбольшай эканамічнай выгады ад гандлю і рабаўніцтва на гэтых шляхах. Паводле логікі, прадыктаванай такімі мэтамі, наўгародскі і ладажскі князь Алег найперш пазбавіўся ад сваіх галоўных сапернікаў: кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра, затым прывёў да падпарадкавання плямёны драўлян, радзімічаў і вяцічаў, а затым перайшоў да агрэсіўнай палітыкі супраць Візантыі. Святаслаў, праходзячы праз вяціцкую зямлю, не наважыўся на спробу яе заваявання, пакуль не разбіў хазар, якія прымушалі вяцічаў плаціць даніну і пагражалі Русі ў Прыдняпроўі. Пакончыўшы з хазарскай пагрозай, ён падпарадкаваў вяцічаў і звярнуў сваю ўвагу на Чорнае мора, замест заняпалых разам з Хазарыяй каспійскіх гандлёвых шляхоў. У Балгарыі ён дасягнуў значных поспехаў і быў блізкі да забеспячэння інтарэсаў Русі ў гэтым рэгіёне. Аднак ваенныя поспехі прымусілі яго страціць пачуцнё меры і ўступіць у прайграную вайну з Візантыяй. Ягоны сын Уладзімір у барацьбе за кіеўскі стол таксама правільна пралічыў паслядоўнасць сваіх дзеянняў, разбіўшы паасобку спачатку полацкага князя Рагвалода, а затым кіеўскага князя Яраполка.
Даволі простая дзяржаўная палітыка вымагала і простай стратэгіі. Калі гаворка ішла аб заваяванні і ўтрыманні пэўнай тэрыторыі, як адзначае Лідэл Гарт, «стратэгія сярэдніх вякоў звычайна ставіла перад сабой простую і прамую мэту усімі спосабамі шукаць бою»335. Перамога ў генеральным баі вяла да дасягнення стратэгічнай мэты вайны — яна пазбаўляла праціўніка магчымасці супраціўляцца. Гэтым самым забяспечвалася і дасягненне палітычнай мэты: поўнае заваяванне варожай дзяржавы, адар-
334 Разнн Е. А. Мсторйя военного йскусства. Т. 2. С. 92—93.
335 Лнддел-Гарт Б. Стратегйя непрямых действйй. С. 86.
ванне часткі яе тэрыторыі, атрыманне кантролю над гандлёвымі шляхамі ці выплата даніны. Менавіта такая стратэгія была характэрнай для Святаслава, які давёў яе выкарыстанне амаль да абсалютнага ўзроўню. Псрад паходам ён «посылаше кь странамь, глаголя: «Хочю на вы нтн»336. Інфармаванне праціўніка выдаляла фактар нечаканасці, але адпавядала варварскаму ўяўленню аб ваеннай доблесці і дазваляла дасягнуць дзвюх вялікіх пераваг. Па-першае, гэты крок замацоўваў стратэгічную ініцыятыву ў руках Святаслава і накіроўваў ход вайны ў прадказальнае для яго рэчышча. Ён падштурхоўваў праціўніка да канцэнтрацыі войска ў адным месцы з мэтай генеральнага бою, чаго Святаслаў і дамагаўся. Па-другое, мужная рашучасць Святаслава і ягоная ўпэўненасць у сваіх сілах давалі яму неацэнную маральную перавагу над праціўнікам, якая заўсёды адыгрывае выключную ролю на вайне337. Пераможная слава войска была важным фактарам ваенных дзеянняў. Леў Дыякан перадае яркі зварот Святаслава да сваіх паплечнікаў на вайсковай радзе і яго напамін аб славе, якая «ішла следам за войскам росаў, што лёгка перамагала суседнія народы і без кровапраліцця занявольвала цэлыя краіны»338. Кантрастным адценнсм да гэтага быў падаўлены настрой візантыйскага войска перад паходам на русаў у 971 г.339 Пасля генеральнага палявога бою наступным этапам вядзення вайны было авалоданне варожымі крэпасцямі і замацаванне за сабой заваяванай тэрыторыі.
Абарончая стратэгія таго часу была адваротным адлюстраваннем стратэгіі наступальнай. Бок, які абараняўся, імкнуўся даць палявы бой, каб знішчыць ці паслабіць варожае войска. Часцей за ўсё месца для гэтага выбіралася на невялікай адлегласці ад сцен сваіх гарадоў, як гэта было пры абароне Полацка Рагвалодам ад Уладзіміра ў 970-я гг. У выпадку няўдачы войска адступала пад абарону сваіх сцен, пасля чаго барацьба працягвалася ў аблозе.
336 Лаврентьевская летопнсь. Ст. 65.
337 Разнн Е. А. Нсторйя военного йскусства. Т. 2. С. 93.
338 Leo Diac. IX, 7. С. 79.
339 Ibid. VIII, 3. С. 69-70.
I ўсё ж пры перавазе такой стратэгіі ў многіх выпадках князі і военачальнікі таго часу разумелі, што пры пераменлівасці ваеннага шчасця і яго залежнасці ад многіх фактараў бой быў не адзіным і не самым бяспечным сродкам агульнай перамогі ў вайне. Па словах таго ж Лідэла Гарта, у сярэднявеччы «першыя пробліскі ўнеслі нарманы, а іхнія нашчадкі працягвалі ўзбагачаць гісторыю войнаў Сярэднявечча цікавымі прыкладамі». «Іхнія палкаводцы дорага цанілі кроў нарманаў і таму стараліся перамагаць розумам, што і рабілі надта паспяхова»340. Гэтыя словы цалкам адносяцца і да нарманаў на Балтыйска-Чарнаморскім міжмор’і, якія ў садружнасці з мясцовымі плямёнамі асвойвалі спосабы непрамой стратэгіі. Гэта дазваляла ім дасягаць мэтаў вайны, не звяртаючыся да крайняга метаду бою. Асабліва гэта датычылася войнаў супраць Візантыі, дзе галоўнай мэтай было не заваяванне тэрыторыі, а ўсталяванне выгадных міждзяржаўных адносін, забеспячэнне гандлёвых інтарэсаў і простае рабаўніцтва. Дабіцца патрэбнага выніку ў такіх выпадках русы маглі спусташэннем безабароннай тэрыторыі і пагрозай штурму гарадоў. Найбольшы эфект такая стратэгія давала, калі ў момант нападу русаў большасць візантыйскіх войскаў была занятая баявымі дзеяннямі на іншых рубяжах імперыі. У гэтых абставінах візантыйцам было выгадней заключыць мір на выстаўленых русамі ўмовах, чым рабіць свае ўладанні прадметам спусташэнняў і забойстваў. Так адбылося пры заключэнні міру з Алегам у 907 г. Нават пры тактычнай і тэхнічнай перавазе перамога магла каштаваць візантыйцам болып за мір. Непрамая стратэгія пагрозы дапамагла Ігару дамагчыся міру з візантыйцамі ў 944 г., які часткова кампенсаваў яго за катастрафічнае паражэнне 941 г. Словы Ігаравай дружыны пра выгоды таго, каб «не бнвшеся нматіі злат, н сребро, н паволокн, егда кто весть, кто одолеегь мы лн, оне лм»МІ, можна лічыць своеасаблівым помнічкам сярэднявечнай ваеннай думкі.
Следам за змяненнем палітычных інтарэсаў грамадства, яго эканамічнага ўкладу і развіццём стратэгічнага
340 Лнддел-Гарт Б. Стратегйя непрямых действйй. С. 79—80.
341 Лаврентьевская летогшсь. Ст. 46.
майстэрства рушыла і эвалюцыя тактыкі. Пры псраходзе ад ваеннай дэмакратыі да раннедзяржаўнага ўладкавання тактычныя спосабы вядзення бою славянамі, нарманамі, балтамі і фіна-уграмі зведалі карэнныя змяненні. Той прайіўнік, якога апісваюць Леў Дыякан і іншыя візантыйскія аўтары IX—X стст., зусім не падобны да апісанняў Пракопія, Іаана Эфескага і Маўрыкія. Перш за ўсё, страчвае сваё значэнне як асноўны спосаб вядзення палявога бою змаганне кідальнай зброяй. Яно саступае сваё месца рукапашнай сутычны. Рукапашная сутычка стала магчымай дзякуючы засваснню і развіццю больш складанай наступальнай і заснерагальнай зброі бліжняга бою: мячоў, сякер, кальчуг, шлемаў. Яна таксама выдатна пасавала да вырашэння новых стратэгічных задач, якія няпер ускладаліся на войска ў ходзе вядзення вайны. Ранейшыя сутычкі з пераважным выкарыстаннем кідальнай зброі, якія вяліся ўходзе міграцыі плямёнаў і каланізацыі новых земляў, праходзілі вельмі дынамічна і маглі наносіць праціўнікам значныя страты. Аднак племянным апалчэнням, узброеным дроцікамі і лукамі, было складана ўтрымліваць захопленыя мясцовасці і псратвараць асобныя поспехі ў агульную перамогу, асабліва калі гаворка ішла аб сутыкненнях з рэгулярнымі арміямі высокаразвітых дзяржаў. Для сталага кантролю над занятымі зе.млямі найбольш прыдатным было войска, здольнае вытрымаць палявы бой з праціўнікам і навязайь яму сваю волю ў тактычным і стратэгічным маштабе, гэта значыць войска, падрыхтаванае для рукапашнага бою.
Бой кідальнай зброяй усё ж не знік цалкам. Ён захаваў важнае значэнне пры абароне і аблозе ўмацаваных пунктаў, а таксама як сродак завязкі палявога бою, які дазваляў стральбой нанесці першыя страты праніўніку і расстроіць ягоныя парадкі. Можнадумаць, кідальнай зброяй карысталіся, заднаго боку, найбяднейшыя ваяры, якія не маглі дазволіць сабе больш складаную і дарагую зброю, a з іншага боку — прафссійныя дружыннікі, якія аднолькава добра валодалі рознымі відамі зброі. Мы можам яшчэ раз прыгадаць нарвежцаў, якія выдатна стралялі з лука, і іхняга караля Олафа Тругвасана, які славіўся сваім умельствам кідання коп’яў.
КНІГІ ОНЛАЙН
