Валачобныя песні

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 560с.

Мінск 1980

120.99 МБ

БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ МІНСК «НАВУКА I ТЭХНІКА. 1980 ВАЛАЧОБНЫЯ ПЕСНІ M1HCK «НАВУКА I ТЭХНІКА» 1980 С(Бел)Ф В15 Рэдакцыйная калегія: В. К. Бандарчык, М. Я. Грынблат, К. П. Кабашнікаў, A. С. Фядосік, В. I. Ялатаў Складальнікі: Г. А. Барташэвіч, Л. М. Салавен Складальнік музычнай часткі В. I. Ялатаў Рэдактар тома К. П. Кабашнікаў Рэцэнзенты: A. I. Гурскі, В. Д. Літвінка В 15 Валачобныя песні /[Склад. Г. А. Барташэвіч, Л. М. Салавей, склад. муз. часткі В. I. Ялатаў. Рэд. тома К. П. Кабашнікаў].— Мн.: Навука і тэхніка, 1980.— 560 с., нот. іл.— (Беларус. нар. творчасць. /АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору). У пер.: 2 р. 90 к. У том уключаны лепшыя ўзоры тэкстаў і напеваў абрадавых велічальных песень, якія выконваюцца спецыяльнымі групамі песеннікаў — валачобнікамі ў час веснавых абходаў двароў з віншаваннямі гаспадароў і добрымі пажаданнямі ім. Валачобныя песні характэрны толькі для беларускай народнай паэзіі. 70700—058 В 65—79 4702120100 С(Бел)Ф M316—80 © Выдавецтва «Навука і тэхніка», 1980. ВАЛАЧОБНЫЯ ПЕСНІ Валачобныя песні — каштоўны помнік духоўнай спадчыны беларускага народа, яскравая і характэрная яе адметнасць. Займаючы прыкметнае месца ў сістэме жанраў беларускай народнай паэзіі, валачобныя песні амаль не маюць аналагаў у фальклоры суседніх славянскіх народаў. Гэта абрадавыя велічальныя песні, якія спяваюцца гаспадару і ўсім членам сям’і ў час велікодных абходаў двароў спецыяльнымі групамі спевакоў — валачобнікамі. Звычай штогод абходзіць двары з велічальнымі песнямі і зычэннямі плёну ў працы, прыбытку ў гаспадарцы, з праслаўленнем гаспадара і ўсёй яго сям і бярэ вытокі ў глыбокай старажытнасці і прымяркоўваецца да пачатку вясны і вясенне-палявых работ (з пашырэннем хрысціянства — дакладна да першага дня вялікадня). Радасць, якую неслі абуджэнне прыроды, вяртанне цёплых дзён, з’яўленне пашы для жывёлы, звязвалася заўсёды з вялікім клопатам пра ўраджай і чаканнем напружанай працы на палях. Паводле старажытных уяўленняў, валачобныя песні і валачобны абрад разам з іншымі абрадавымі дзеяннямі гэтага перыяду павінны былі магічным шляхам павялічыць ураджайнасць палёў, прыплод жывёлы, засцерагчы ад нядолі на цэлы год. У сапраўднасці ж іх рэальнае значэнне трэба бачыць у тым, што, прыносячы эстэтычную асалоду, узнаўляючы ў дасканалай паэтычнай форме ўвесь каляндар працоўнай дзейнасці земляроба на год, выказваючы ўвагу і бязмежную добразычлівасць да кожнага працаўніка, валачобныя песні мабілізоўвалі працоўную актыўнасць чалавека, улівалі ў яго душу зарад бадзёрасці і веры ў шчаслівую будучыню. Увесь працэс неадкладных і цяжкіх работ малюецца ў валачобных песнях як суцэльнае радаснае, шчаслівае свята. «Нідзе ў беларускіх песнях не адводзіцца такое пачэснае месца земляробчай працы, ял у валачобных»,— пісаў беларускі этнограф А. Я. Багдановіч . I варта дадаць, што ні ў якіх іншых песнях няма такой паэтызацыі працы, такога ўзвелічэння працаўніка-земляроба, яго двара і наогул маёмаснага і грамадскага становішча, услаўлення розуму і дабрачыннасці гаспадара і яго родных, ухвалення ўсяго яго быту. Толькі калядныя песні, выконваючы такую ж функцыю, набліжаюцца ў гэтым да валачобных. 1 Богдановнч А. Пережнткн древнего мвросозерцання у белорусов. Гродно, 1895, с. 107—108. Гэту акалічнасць адзначае таксама Н. С. Гілевіч: «Зместам і характарам сваім валачобныя песні вельмі напамінаюць велічальныя песні калядоўшчыкаў, толькі дух велічання выяўлены ў іх яшчэ больш поўна і ярка. Ушанаванне селяніна-хлебароба, услаўленне яго працы, паэтычная ідэалізацыя яго маёмаснага становішча, яго гаспадаркі і хатняга быту набывае ў гэтых песнях сілу і маштабы незвычайныя» 2. Функцыянальная блізкасць валачобных і калядных песень — вынік працяглага гістарычнага развіцця фальклору і абраднасці, дзеяння пэўных вельмі архаічных уяўленняў і звычаяў. Справа ў тым, што і валачобныя, і калядныя песні звязаны са святкаваннем Новага года — толькі па розных каляндарных сістэмах. У гэтым пераконваемся, зрабіўшы невялікі экскурс у аддаленыя часы, прасачыўшы, як адзначалася гэта свята ў розных народаў, найперш у народаў індаеўрапейскай сям'і. Яшчэ ў глыбокай старажытнасці людзі, назіраючы за сонцам і тымі зменамі ў прыродзе, якія наступалі ў залежнасці ад становішча свяціла адносна Зямлі, дзялілі год на чатыры пары. Пачатак кожнай пары (вясны і восені — у дні параўнання з ноччу, лета і зімы — у дні летняга і зімовага сонцазвароту) урачыста адзначаўся. Заўважаецца таксама пэўнае дастасаванне ўрачыстасцей да асаблівасцей кліматычных умоў сваёй мясцовасці. Паступова выпрацаваўся ўстойлівы комплекс абрадаў, якія грунтаваліся на старажытных міфалагічных уяўленнях і мелі на мэце «вырашэнне» вельмі важных практычных задач жыцця роду, племені. У гэты комплекс абавязкова ўваходзіла памінанне продкаў, калектыўнае спажыванне рытуальных страў, засцерагальныя дзеянні, варажба, тушэнне старога і здабыванне новага агню, ачышчэнне вадой і інш. Пэўнае меспа ва ўсім гэтым комплексе адводзілася абрадавым песням, танцам, драматычным дзеянням. Вельмі істотным з’яўляецца той факт, што ў роэных народаў пачатак адной з пораў года мог быць і пачаткам новага года наогул. «У старажытнай Грэцыі прытрымліваліся месячных календароў. Пачатак года адлічваўся парознаму ў розных мясцінах, але заўсёды ў адпаведнасці з пэўным становішчам сонца: год пачынаўся першым маладзіком пасля летняга ці зімовага сонцазвароту, пасля веснавога ці восеньскага раўнадзенства» 3. Падзел года на чатыры пары і факт фіксацыі паваротных момантаў года з абрадавым ушанаваннем іх у беларускай народнай традыцыі не выклікае сумнення. Да нашых дзён захаваўся падзел каляндарна-абрадавага фальклору і ўсіх звязаных з ім абрадаў на чатыры цыклы: веснавы, летні, восеньскі, зімовы. Чатыры разы ў год спраўлялі беларусы памінанне продкаў — «дзяды». I ўсё ж святкаванне пачатку вясны па багацці і насычанасці дзеяннямі, відаць, можна лічыць самым выразным. 2 Песні народных свят і абрадаў. Укл. і рэд. Н. С. Гілевіча. Мн., 1974, с. 65. 3 Йванова Ю. В. Грекп.— Календарные обычам м обряды в странах зарубежной Европы. Знмнне праздннкн. М., 1973, с. 308. Па розных прычынах святкаванне Новага года пераносілася з адной пары на другую, аднак, паводле сведчанняў вучоных-этнографаў, у старажытнасці яно найчасцей адносілася да веснавога раўнадзенства, калі ўсё жывое абуджалася ад зімовай летаргіі, цягнулася да жыцця, клікала да працы на зямлі. Старажытныя іранцы Новы год урачыста адзначалі 21 ці 22 сакавіка, прычым святкаванне мела дзяржаўны характар, вялікія ахвяраванні прыносілі ў святынях сталіцы Персеполь4. «Сакавік у антычным Рыме, бадай што як ні адзін іншы веснавы месяц быў насычаны святамі,— чытаем у кнізе, прысвечанай даследаванню веснавых каляндарных звычаяў і абрадаў.—• Гэта і зразумела: першага ж сакавіка ў старажытных рымлян пачынаўся год, і, такім чынам, пачатак вясны і пачатак года у старажытнасці супадалі (курсіў наш.— Л. С.). Толькі па календару Юлія Цэзара (уведзены ў 46 г. н. э.) год стаў пачынацца 1 студзеня. Усе святы, якія адзначалі старажытныя рымляне ў сакавіку, і насілі, з аднаго боку, навагодні характар, з другога — выяўлялі чаканне вясны» 5. Святкаванне пачатку года вясной назіраецца і ў іншых народаў. Супадзенне тлумачыцца тым, што вясной пачынаецца новы прадукцыйны перыяд прыроды. Ды і сам тэрмін «летазлічэнне» ў славян падкрэслівае, што найперш лічылася лета, цёплы перыяд года, у той час як зіма такога самастойнага значэння не мела. Хрысціянства таксама адзначала Новы год 1 сакавіка, потым перанесла яго на 25 снежня. У многіх краінах Еўропы толькі ў другой палавіне XVI ст. Новы год сталі адзначаць 1 студзеня (у Расіі, напрыклад, з 1700 г.). Да гэтага пачаткам года з’яўляліся то вялікдзень, то благавешчанне, то каляды. Усё сказанае дае нам права разглядаць валачобныя песні як навагоднія велічальна-віншавальныя, ідэнтычныя з каляднымі (шчадроўкамі) па накіраванасці і функцыі. Зразумела, што адрозненні ў гаспадарчых задачах зімовага і веснавога часу адбіліся і ў народнай паэзіі і звычаях. Зімой, калі прадукцыйны перыяд года яшчэ не пачаўся, чалавек толькі стараецца ўгадаць, што прынясе яму лета. Таму ў абраднасці гэтага цыкла шмат вараж6ы, значна больш, чым вясной. А блізкасць палявых работ патрабавала, каб выканаўцы валачобных песень, услаўляючы гаспадара, напаміналі яму пра тэрміны працы, што ўзмацняла арганізацыйны, мабілізуючы пачатак гэтых абрадаў і песень. На характары зімовага абрадавага цыкла адбілася (побач з іншымі фактарамі) наяўнасць вольнага часу ў людзей, што дазваляла праводзіць працяглыя гульні з пераапрананнем, пастаноўкі народных драм батлеечнікамі і інш. Валачобнікі ж не карысталіся ні спецыяльнымі касцюмамі, ні маскамі, ні іншымі сродкамі характарызацыі выканаўцаў (за выключэннем выпадкаў, калі валачобнічалі дзяўчаты, якія ўпрыгожвалі сябе кветкамі). Аднак на поўдні Беларусі, на Случчыне і ў іншых месцах валачобнікаў назы- 4 УнлберД. Персеполь. Перевод с англ. М., 1977, с. 15. 5 Красновская Н. А. Нтальянцы.— Календарные обычан н обряды в странах зарубежной Европы. Весеннне праздннкіі. М., 1977, с. 15. валі «кукольнікі», музыку — «скамарох», што ўскосна сведчыць пра асацыяцыі відовішча, якія выклікалі ў насельніцтва групы спевакоў-валачобнікаў. Грунтуючыся на матэрыялах рукапіснага зборніка I. Аўсяйца, П. Шэйн у свой час пісаў, што ў Слонімскім п. Гродзенскай губ. валачобнікаў інакш не называюць, як «ралёшнікі», што, на яго думку, раўназначна фанетычна змененаму «раёшнікі», г. зн. людзі, якія паказваюць раёк — лялечнае прадстаўленне. Пра «кукольнікаў» у Шэйна гаворыцца наступнае: «Разам з валачобнікамі раней у Аршанскім павеце Магілёўскай губерні, як і ў некаторых мясцовасцях іншых губерняў паўночна-заходняга краю, хадзілі кукольнікі. Спявалі яны тыя ж песні і на тую ж мелодыю, што і валачобнікі, з тым толькі адрозненнем, што першыя заўсёды пачыналіся словамі: «Нуце, братцы, кукольнічкі!» Вызначальным адрозненнем кукольнікаў была даволі шырокая нізкая скрыня з векам. У дно скрыні былі ўбіты вострыя калочкі, на якіх свабодна круціліся ў розныя бакі фігуркі конікаў, абшытых сукном рознага колеру. На самым большым коніку белай масці змяшчалася фігурка чалавека. Гэта быў святы Юр’я, апякун конюхаў і коней, і яго статак. У час спеваў скрыня рухалася наперад і назад, з гэтай прычыны і фігуркі круціліся вакол калочкаў» 6. Уключэнне ў валачобны абрад своеасаблівай юраўскай батлейкі, відаць, трэба тлумачыць старажытнымі сувязямі валачобніцтва з юраўскім раздзелам веснавой паэзіі, з уяўленнямі пра ролю Юр’я, ключніка зямлі, што адмыкае яе, выпускае траву і расу.