Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
Песні-вяснянкі і велікодныя з рэфрэнам «Лалым-лалым!» з супрацьлеглага кутка Беларусі пададзены Я. Карскім 6 .
Варта адзначыць таксама, што творы гэтага жанру сустракаюцца ў зборах А. Гурыновіча 62, А. Чэрнага 63. Запісы зроблены ў адным рэгіёне — Свянцянскім і Дзісенскім паветах. Адам Гурыновіч збіраў песні сам, ён запісаў дзесяць валачобных песень, прызначаных гаспадару, гаспадыні, дачцы
56 Бессонов П. Белорусскне песнн с подробнымп обьясненнямн нх творчества н языка, очеркамп народного обряда, обычая н всего быта. М., 1871.
57 Tyszkiewicz К. Wilja і jej brzegi pod wzglydem hydrograficznym, his* torycznym, archeologicznym i etnograficznym. Drezno, 1871, c. 328—330.
58 Опыт опнсання Могнлевской губерннн в нсторнческом, географнческом, этнографнческом... Могнлев, 1882.
89 Белорусскне песнн, собранные П. В. Шейном. Запнскн РГО. СПб, 1873, т. V, с. 281—850; Матерналы для пзучення быта н языка русского населення Северо-Западного края, т. 1, ч. 1. СПб, 1887.
60 РомановЕ. Р. Белорусскнй сборннк, вып. I—II. Кнев, 1886.
61 Карскнй Е. Белорусскне песнн деревнн Новоселок-Затрокскнх Внленской губерннн Трокского уезда.— «Русскнй фнлологнческнй вестнпк». Варшава, 1889, т. 21, № 1—2, с. 243—259.
62 Hurynowicz A. Zbior rzeczy bialoruskich z gminy Wiszniewskiej parafii Zodziskiej powiatu Swiencianskiego gub. Wilenskiej. Zbior wiadomosci do antropologii krajowej, t. XVII, dz. 2. Krakow, 1893.
63 Cerny A. Piesni bialoruskie z powiatu Dzisienskiego gub. Wilenskiej. Zbior wiadomosci do antropologii krajowej. t. XVIII. Krakow, 1895.
і сыну гаспадара. Дадзена кароткая этнаграфічная нататка пра валачобны звычай у Вішнёўскай гміне. А. Чэрны апублікаваў тэксты, запісаныя, відаць, мясцовым жыхаром Янам Святаполкам-Мірскім, які добра ведаў асаблівасці мясцовай гаворкі і стараўся захаваць іх у тэкстах. Каштоўным з'яўляецца тое, што адна класічная валачобная песня, якая змяшчае земляробчы каляндар, пададзена разам з напевам.
Валачобная песня, запісаная ў Свянцянскім павеце Альфрэдам Ромерам, была змешчана ў часопісе «Вісла» 64.
У 90-х гадах мінулага стагоддзя падборкі валачобных песень і нататкі пра валачобніцтва друкаваліся на старонках губернскіх газет65. У гэты час актыўна займаўся збіральніцтвам Міхал Федароўскі. Яго матэрыялы ў 1883 г. апублікаваў Зыгмунд Глогер60. Асноўная ж маса запісаў Федароўскага змешчана ў 5-м томе «Люду беларускага...» 67 Тут налічваенца болып трыццаці твораў, пададзены тыповыя напевы. Каштоўнасць гэтай калекцыі ў тым, што яна зроблена ў зоне даволі хуткага разбурэння фальклорнай традыцыі і ў наш час немагчыма было б узнавіць многія з гэтых запісаў.
У пачатку XX ст. даследаваў быт беларусаў, збіраў і выдаваў беларускія песні I. А. Сербаў 68. Валачобная песня, запісаная ў Бабруйскім павеце, пададзена з нотамі.
Я. Ф. Карскі, даследуючы пашырэнне беларускай мовы і вызначаючы этнічныя межы беларускай «народнасці», збіраў таксама ўзоры народнай творчасці з этнічнага сумежжа. Ен занатаваў валачобную песню ў в. Калюбакі, што знаходзілася за дзве вярсты на поўдзень ад Вялікіх Лук 69.
Збіральніцкая і выдавецкая дзейнасць буйнейшага беларускага энтографа і фалькларыста Е. Р. Раманава працягвалася ў пачатку XX ст. У 8-м томе яго «Беларускага зборніка» (1912) апублікавана 25 валачобных песень, якія ахопліваюць усе раздзелы гэтага жанру. Запісы зроблены ў асноўным у Рагачоўскім павеце, сустракаюцца таксама тэксты з Ашмянскага, Дзісенскага, Парэцкага, Веліжскага паветаў. Раманаў паказвае, як падзяляюцца «ролі» ў групе валачобнікаў: «пачынальнік» — найбольш вопытны спявак, астатнія — «спявальнічкі». Музыка, у той час выключна скрыпач, называўся скамарохам. Цікава, што механошу не толькі выбіралі, але і наймалі, калі валачобнікаў набіралася 15—20 чалавек. Пачынальніку выдэяля-
64 «Wisla». Warszawa, 1897, t. XI, zesz. 2, c. 340.
65 «Смоленскнй вестннк», 1890, № 37; «Ковенскне губ. ведомостн», 1891, № 31; «Внленскнй вестннк», 1891, № 110, 112; «Внленскнй вестннк», 1895, № 73, 74.
65 Pamiftnik fizyograficzny, t. III. Warszawa, 1883, c. 491—498.
67 Fede rowski M. Lud bialoruski. t. V. Piesni. Warszawa, 1958.
68 C e p 6 o в H. A. Белорусы-сакуны. Краткнй этнографнческнй очерк. Пг., 1915.
89 Карскнй Е. Ф. Отчет о поездке в Белоруссвю в теченне летннх месяцев 1903 года. СПб, 1905, с. 15—16, № 7. Отдельный оттнск нз «РІзвестнй РГО», т. XII, вып. 4.
лі дадаткова 10 яек. Недахопам гэтай публікацыі з'яўляецца адсутнасць дакладнай пашпартызацыі.
Валачобныя песні з Міншчыны змясціў на старонках часопіса «Kwartalnik Litewski» Ян Булгак 70. Каштоўнасць запісаў Булгака ў тым, што яны пададзены разам з нотамі.
У паслярэвалюцыйны час у Беларусі фальклорнае збіральніцтва набыло шырокі размах. На жаль, архіўныя матэрыялы загінулі ў час Айчыннай вайны. У 1940 г. была выдадзена кніжка С. П. Сахарава71, якая змяшчала частку матэрыялу з вялікай рукапіснай калекцыі, сабранай вучнямі і настаўнікамі беларускіх школ у Латгаліі. Валачобныя песні з гэтага зборніка адрасаваны гаспадару, яны блізкія да тэкстаў са зборнікаў Шэйна, толькі менш разгорнутыя.
3 пасляваенных фальклорных выданняў найбольшую каштоўнасць уяўляе 3-і том 4-томнага выдання беларускіх народных песень Р. Р. Шырмы,!. Тэксты вызначаюцца багаццем, мастацкай дасканаласцю, яны пададзены разам з нотамі. Запісы маюць дакладную пашпартызацыю, адбор матэрыялу праведзен з вялікім густам. Песні гэтыя сабраны на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў на шырокай тэрыторыі Беларусі і ўяўляюць сабой класічныя ўзоры дадзенага жанру.
Шмат цудоўных тэкстаў валачобных песень змясціў у кнізе «Песні народных свят і абрадаў» Н. С. Гілевіч 73. Гэта выданне, падрыхтаванае па матэрыялах, сабраных студэнтамі Беларускага дзяржаўнага універсітэта, ахоплівае народны рэпертуар Міншчыны ў больш позні час — 60—70-я гады. Песні валачобныя, як і іншыя жанры, уважліва адабраны і адрэдагаваны. Недахопам зборніка з’яўляецца яго «філалагічнасць», адсутнасць нот.
Значная колькасць запісаў валачобных песень знаходзіцца ў навуковых архівах. Дарэвалюцыйныя калекцыі захоўваюцца ў Архіве Акадэміі навук СССР і Архіве Геаграфічнага таварыства СССР (Ленінград). Частка з іх ужо апублікавана, напрыклад у выданнях Шэйна, іншыя чакаюць свайго часу. Пэўная колькасць запісаў беларускай народнай паэзіі зберагаецца ў сховішчах Вільнюса, Варшавы і іншых месцах. Аднак найбольш запісаў валачобных песень сабрана ў Архіве Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Акадэміі навук БССР.
Л. Салавей
70 В u I h a k Jan. Piesni wielkanocne w Minszczyznie (walaczonniki).— Kwartalnik Litewski, r. II, t. V. Petersburg, 1911, c. 140—144.
71 C a x a p a ў C. П. Народная творчасць латгальскіх i ілукстэнскіх беларусаў, вып. 1. Рыга, 1940.
72 Шырма Р. Беларускія народныя песні. У 4-х т., т. 3. Мн., 1962.
73 Песні народных свят і абрадаў, с. 65—125.
МУЗЫЧНЫ ЗМЕСТ ВАЛАЧОБНЫХ ПЕСЕНЬ
Музычны змест беларускіх валачобных песень — узор гістарычнай устойлівасці і структурнай стабільнасці не толькі сярод песень веснавых, але і ў рамках усёй раннетрадыцыйнай творчасці.
Па сваёй функцыі ў веснавым абрадзе — велічальна-віншавальнай 1 — валачобныя песні блізкія да калядных. Аднак па характару выяўлення прывітальна-віншавальных эмоцый, па музычна-сінтаксічнаму складу яны з’яўляюцца арыгінальнай з'явай.
Сярод усіх жанраў раннетрадыцыйнай песнятворчасці беларускія валачобныя песні вылучаюцца таксама найболыпай схематызацыяй сваёй меладычнай і асабліва рытмічнай структуры, якая дазваляе безадносна да тэксту вьізначаць іх жанравую прыроду.
Валачобныя песні маюць ярка выяўлены антыфонны характар. Сольны запеў, які вядзе ніць апавядання (А), і не звязаны з асноўным зместам харавы прыпеў-рэфрэн (R) складаюць песенную страфу з двух падкрэслена самастойных раздзелаў (AR). Мелодыя запеву часта варыятыўная ў розных куплетах; тут праяўляецца імправізацыйны дар саліруючага выканаўцы. Прыпеў звычайна нязменны не тоаькі па тэксту, але і ў музычных адносінах.
Напевы валачобных песень, якія прыведзены ў томе, пераважпа аднагалосыя. Двухгалоссе сустракаецца рэдка, у асноўным як эпізод у агульным аднагалоссі (Ns 39, 47), трохгалоссе — яшчэ радзей (№ 36). Тлумачыцца гэта хутчэй за ўсё тым, што большасць песень была запісана ад аднаго спевака. У харавым выкананні момантаў шматгалосся сустракаецца, зразумела, значна больш, хоць гэта і не адмаўляе прынцыпова манадычнага стылю валачобных песень.
На традыцыйныя валачобныя песні не аказала, можна сказаць, ніякіх уплываў царкоўная музыка (за выключэннем аднаго, лакальна абмежаванага тыпу, на фарміраванне якога пэўны ўплыў аказаў кант). Іншая справа,
1 Песні іншых функцый веснавога абраду (заклічнай, замоўнай, гульнёвай і бытавой) прадстаўлены ў томе «Веснавыя песні». У тым жа томе даюцца агульнастылістычныя прыкметы песень вясновых (у тым ліку і валачобных), а таксама абгрунтаванне функцыянальнай дыферэнцыяцыі ўсяго песеннага зместу веснавога абраду.
што і зараз пад назвай валачобных песень можна пачуць звычайныя царкоўныя напевы, паколькі і тыя, і іншыя былі прымеркаваны да аднаго і таго ж часу. Некаторае распаўсюджанне атрымалі таксама песні нібы змешанага стылю, дзе на тыпова царкоўных распевах адчуваецца ўплыў народнага меладызму. Да іх адносіцца большасць так званых «паставых» песень. Мяркуючы па гістарычна-этнаграфічных звестках, гэтыя песні з’яўляюцца параўнальна познім напластаваннем на веснавы абрад і замацаваліся ў ім у выніку працяглай барацьбы праваслаўя за выгнанне з народнага побыту «паганскіх» звычаяў.
Сярод такіх песень сустракаюцца ўзоры парадыйнага характару, якія азначаюць у народнай культуры моманты эрозіі царкоўнага благачэсця. Вось адна з падобных песень на напеў царкоўнага гімна «Вялік святы наш дзень настаў» (словы «а дзед схвастаў» выконваюцца тут замест «Алілуя»):
Манера выканання большасці гэтых песень значна адрозніваецца ад традыцыйнай народнай. Магчыма, таму, што многія сталыя выканаўцы ў свой час спявалі ў царкоўных хорах, у сувязі з чым іх спевы набліжаюцца да раўнамернай псалмодыі. Цікава, што ў адрозненне ад іншых раннетрадыцыйных песні рэлігійнага зместу ахвотна выконваюцца мужчынамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
