Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
5 I. Зямцоўскі вобразна называе падобную будову валачобных песень «суставчатостыо»: Земцовскнй Н. Мелоднка календарных песен. Л., 1975, С. 115.
туры песень гэтага тыпу прыпеў не адмежаваны ад запеву, абодва ўключаны ў адзіную меладычную хвалю і складаюць рытма-інтанацыйнае цэлае. Гэтаму садзейнічае тое, што прыпеў пачынаецца з затакта (увогуле не ўласцівы для валачобных песень рытмічны абарот). На тэкстах песень другога тыпу найбольш адчуваецца царкоўнае ўэдзеянне. Амаль 80% запісаных песень гэтага тыпу маюць прыпеў «Хрыстос, сын божы, васкрэс!» і «Хрыстос, сын божы!» 3 традыцыйных прыпеваў сустракаюцца «Няхай так будзе!», «Зялёны сад, вішнёвы!»
У залежнасці ад складовай структуры дадзеных прыпеваў утвараюцца дзве разнавіднасці (падтыпы) агульнай музычна-рытмічнай канвы:
Запеў
Прыпеў
0.М.М J .М
у)Ш J Ji Л J
Паколькі характар выканання песень
чым першага, асноўным метрарытмічным
гэтага тыпу больш паскораны, часам тут з'яўляецца ўжо не
чвэрць, а восьмая.
Характэрнай асаблівасцю гэтых песень з'яўляецца асіметрычнасць страфы, але яе метрарытмічная схема вытрымліваецца вельмі строга, як і ў асноўным тыпе. Дабаўленне ў запеве лішніх складоў не ўплывае на агульную часавую працягласць фразы і існуе за кошт драблення асноўнай долі (№ 67).
Для песень гзтага тыпу таксама характэрны стабільныя меладычныя абароты, і ў прыватнасці кадэнцыя на V знізу ступені (субкварце). Дзякуючы гэтаму куплет з’яўляецца як бы разамкнутым і патрабуе далейшага меладычнага руху; ланцуг падобных куплетаў разгортваецца ў бясконцы кругаварот функцый: I—V—I—V—I—V—I і г. д.
I першы і другі падтыпы прыпеваў маюць для многіх песень устойлівы меладычны малюнак:
-Ж*—J
Як бачым, прыпеў першага падтыпу э'яўляепца нібы «абрубленым» варыянтам другога. Ён і больш дынамічны.
Тып т р э u і (№ 72—83). Агульнасць віншавальнай функцыі песень валачобных і калядных э’явілася прычынай таго, што ў радзе мясцовасцей песні гэтыя аказаліся падобнымі і музычным зместам, у першую чаргу метрарытмічнай формулай. Так, на Віцебшчыне (асабліва ў Лепельскім, Шумілінскім, Полацкім, Сіроцінскім раёнах) часта сустракаюцца валачобныя песні, заснаваныя на тыпова калядных рытаічных формулах. Розніца толькі ў прыпеве, больш разгорнутым, з характэрнымі метрарытмічнымі перабівамі ў валачобных песнях:
J)J>J>J j
Блізкасць рытмічнай тыповай структуры зімовага і веснавога цыклаў можна растлумачыць і тым, што тут адбілася часавая блізкасць самога абраду. I зараз у фальклорнай практыцы сустракаюцца выпадкі, калі адна і тая ж песня ў роэных мясцовасцях (і розных этнічных умовах) атэстуецца то валачобнай, то каляднай. Так, песні № 13, 18 з «Анталогіі» Г. Цітовіча (1975), запісаныя на Беларусі як валачобныя, на Украіне лічацца каляднымі («Колядкн і іцедрівкн». Кнів, 1965, с. 370, 683).
У аснове запеву песень гэтага тыпу ляжыць двойчы паўтораная калядная рытмічная формула:
Ji JJJi J JJiMJ
Іншы раэ апошняя чвэрць першага рытмічнага матыву дробіцйа эа кошт дапаможнай часціцы — ды, да (№ 73) або агаласоўкі апошняй зычнай (№ 74).
Прыпевы ў гэтых песнях пастаянныя. Іх тры: «Зялёны сад, вішыёвыЬ, <'3ялёна траўка-мураўкаі», «Спявайце, братцы, спявайце!»
Першы прыпеў мае рытмаформулу:
; j J J J
другі і трэці:
J О J J
Такім чынам, уся метрарытмічная канструкцыя выглядае так:
2JJJJJ IJJJJJ |JJJ J 'OJJ J
асо J J J J
Рытмічная структура першага прыпеву служыць асновай для з'яўлення прыпеву рэлігійнага («Хрыстос ўваскрос, сын божы!»), які таксама тут выкарыстоўваецца.
Пераход ад запеву да прыпеву, ад чацвяртной метрычнай долі да восьмай, стварае своеасаблівы тэмпавы збіў, які пры выкананні нсйтралізуецца паўзай перад пачаткам прыпеву (№ 82) і трыольным рытмам (№ 80). 3 гэтап мэтай нярэдка раздрабляецца апошняя чвэрць другога рытмічнага матыву запеву, у выніку чаго прыпеў атрымлівас затакт і ўся рытмічная пульсацыя асноўваецца толькі на рухах чвэрцямі.
Сярод песень і гэтага тыпу сустракаюцца як выключэнне ўзоры, якія маюць іншую структуру прыпеву (№ 81, 82) (сам тэкст прыпеву тут таксама крыху незвычайны) або ўвогуле не маюць яго (№ 83).
Арыгінальнай асаблівасцю меладычнага зместу гэтага тыпу валачобных песень з’яўляецца кадэнцыя на II ступені. Падобная кадэнцыя часта сустракаецца ў тых жа раёнах у напевах іншых жанраў, у прыватнасці ў песнях дажынкавых, але ў адрозненне ад апошніх, дзе падыход да кадэнцыі ажыцпяўляецца звычайна зверху, у песнях валачобных у кадансе строга вытрымліваецца паслядоўнасць ад I да II ступені.
Песні, якія не маюць прыпеву, не маюць і падобнага кадансу.
Тып чацвёрты (№ 84—90). Сустракаецца на даволі шырокай тэрыторыі, амаль на той жа, што і першы тып, але ў адрозненне ад яго не настолькі часта.
Па музычнаму зместу гэты тып далёка адыходзіць ад меладычных заканамернасцей раннетрадыцыйнай беларускай песнятворчасці. Для яго характэр.чы мерны трохдольны рух з падкрэслсна ямбічнымі абаротамі, якія асацыіруюцца з атмасферай апавядання:
I I I । I
I сапраўды, некаторыя ўзоры гэтых песень, асабліва з вузкім ладавым дыяпазонам (тэрцыя), нагадваюць мернае развіпцё быліннага верша. Таму многія песні гэтага тыпу бытуюць у наш час як песні сольныя. са складанай пераменнай мстрыкай (№ 84), паўімправізацыйнай мелодыкай.
У напевах з больш шырокім ладавым дыяпазонам — у кварту і вышэй — гэтыя песні выяўляюць блізкую сувязь з кантам. Гэтаму садзейнічаюць адпаведныя меладычныя абароты ўрачыста-ўзнёслага характару.
У паўночна-заходніх раёнах Беларусі пеСні гэтага тыпу выяўляюць пэўную блізкасць да пссень III тыпу: выкарыстаннс тых жа прыпеваў («Зялёны сад вішнёвы!», «Спявайце, братпы, спявайце!»), кадэнцыя на II ступені (№ 87—90).
Ш тып IV mun
Раёны распаўсюджання (найбольшай канцэнтрацыі) валачобных песень
Меладычны змест песень ілюструецца ў томе ў асноўным на прыкладзе першага куплета. Неэквірытмічнасць астатніх не адлюстроўваецца, паколькі мае ў валачобных песнях пастаянны характар.
Часта нават пры аднолькавым складасаставе верша мелодыка-рытмічны яго змест змяняецца не толькі ў розных куплетах, але і ў адных і тых жа пры паўторным выкананні (для ілюстрацыі гэтай асаблівасці ў некаторых песнях даецца некалькі куплетаў).
Пры натаванні музычных прыкладаў, акрамя агульнавядомых, выкарыстаны таксама спецыфічныя для фальклорнага матэрыялу абазначэнні:
— глісанда (уверх і ўніз)
— прыблізная вышыня гуку
— няпэўная вышыяя гуку
(*), (?)
— нетэматычная паўза
—павышэнне гуку менш чым на 1/2 тону
—, j—паніжэнне гуку менш чы.м на 1/2 тону
хх —глыбокая цэзура, перахопліванне дыхання
( ) — у дужках даюцца дадатковыя да асноўнага тэксту фанемы
(паўгалосныя, прадыктавыя і інш.), якія ў тэкставай частцы не ўлічваюцца
[ ] — частка тэксту, якая пры спяванні выпадае
У квадратных дужках таксама прыводзяцца тэмпавыя абазначэнні, якія адсутнічаюць у арыгінале.
В. Ялатаў
ГАСПАДАРУ
I ГАСПАДЫНІ
ВАЛАЧОБНІКІ — ГОСЦІ НЕДАКУЧНЫЯ
1
А на вялікдзень ды на першы дзень, Зялёны явар, зялёны!* Збіраліся хлопцы, ўдалыя малойцы, Ды збіраліся, рахаваліся:
— Ды куды, братцы, мы павернемся, Ці ў дуброву, ці ў роўнае поле?
А ў дуброве мы ж паросімся, У роўным полі мы папылімся. Пойдзем, братцы, краем Дунаем, Краем Дунаем мы іграючы, Мы іграючы, успяваючы.
2
Першым дзяньком ды вялікаднем, Вясна красна на дварэ! * Валачобнічкі сабіраліся, Сабіраліся, рахаваліся, У пачынальніка ды пыталіся: — Вот куды ж мы пойдзем, пане пачынальнік? — Дарогаю ды шырокаю, Спяваючы ды іграючы, Слаўнага пана шукаючы.
— Ой, ці дома, дома слаўны пане? — Няма пана дома, паехаў у поле, Паехаў у поле жыта аглядаці, Жыта і пшаніцу, ўсякую збажыцу.
Механоша прыказвае: — Гэчка, гэчка, вылезь з падпечка, Вынесь па яечку.
He дасі яечка — здохне авечка, He дасі кока — вылезе вока.
* Рэфрэн паўтараецца пасля кожнага радка.
3
Чый гэта дамок, а ён новенькі, Вясна красна на ўвесь свет!* А ён новенькі, ўвесь дубовенькі. А здраства таму, хто ў гэтым даму: Гаспадынечцы і гаспадару. Г аспадынечка-журавіначка, Гаспадарочак — слічны паночак, А ці ўслых табе мае песенькі, Mae песенькі валачобныя, Валачобныя, велікодныя? А калі няўслых, дык бог з табою. А калі услых — гукай са мною, Масці кладачку, заві ў хатачку. А мы госцейкі небывалыя, Небывалыя, нехаджалыя.
Нячаста ходзім, нямнога просім, Толькі ў гадочак адзін разочак. Ай, нясі, нясі кварту гарэлкі, Кварту гарэлкі, сыр на талеркі, К таму сырчыку — пшонны піражок, К таму піражку — місу тваражку. Кварта гарэлкі, ой, для смеласці, Сыр на талеркі, ой, для голасу, Пшонны піражок, ой, для коласу, А міса тваражку для нажытачку.
4
А мы ідзём, ідзём пад багаты дом. [Вясна красна на ўвесь свет!]* Пад багаты дом, «дзень добры» даём: — Дэень добры таму, хто ў гэтым даму! Гаспадарочак, слышны паночак, Ці спіш, ці ляжыш, ці адпачываеш, Ці нас, валачобнікаў, дажыдаеш?
А калі не спіш, гукай са мною, А калі ты спіш, дык бог з табою. А мы госцікі недакушныя,
Нячаста ходзім, не дакучаем, А ў гадочак адзін разочак, А нашы дары невялікія: Пачынальнічку — сорак яечак, А падхватнічку — ды па дзесятачку, А нашаму музыку — трубку палатна, Трубку палатна — торбачку пашыць, Торбачку пашыць — скрыпачку насіць, Кварту гарэлкі, сыр на талеркі, А механошу — жыта калошу. Г аспадынюшка-журавінушка, Адары ты нас, не мары ты нас, А не хочаш дарыць — хадзі к нам хадзіць, Хадзі к нам хадзіць, ночку каратаць, Ночку каратаць, людзей ўзвелічаць.
5
Борам, борам, баравінкаю,* Вясна красна на дварэ!** Субіраліся, рахаваліся, Слаўнага пана мы пыталіся. Ды ці дома, дома слаўны наш пане? Хоць ён і дома, не акажацца — У новай каморы прыбіраецца, Лапці скідае, боты абувае, Кладзе шапку-бабровачку, А рубашку шаўковую, Шоўкам шыту, злотам біту.
Як прыбраўся, так і аказаўся: — Служкі ж мае вы вярненькія, Вы падайце ключы залаценькія Адамкнуці мне каморачку, Частаваці мілых госцейкаў.
Гэта не госці — валачойнічкі, Яны ж у нас часта не бываюць, У гадок раэок ды перапытаюць. Палажыце кладку ды завіце ў хатку. Чарку гарэлкі, сыр на талеркі.
* Кожны радок спяваецца два разы.
** Рэфрэн паўтараецца пасля кожнага радка
6
Гаспадару, слаўны панок, Зялёны альвас, віншуем вас!* Ці спіш, ляжыш, аддыхаеш? Калі не спіш, устань, Прычашыся, прыбярыся — Кашулечку шаўковую, А штонікі аксамітны, Панчошачкі шаўковыя, Чаравічкі казловыя.
КНІГІ ОНЛАЙН
