Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
Другая радасць — цябе пан завець, Цябе пан завець, зямлю даець.
Трэцяя радасць — цябе цар завець, Цябе цар завець, дачку аддаець.36
У іншых распрацоўках сюжэта змяя абяцае служыць у вясельнай дружыне:
Стала змяя прасіціся:
— He тні мяне, бел малойчык, гэй, лолам! He тні мяне, бел малойчык.
Стану я табе ў прыгодзе, гэй, лолам!
Стану я табе ў прыгодзе.
Пушчу сынкі у часнічкі, гэй, лолам!
Пушчу сынкі у часнічкі.
А дачушкі— у сванечкі, гэй, лолам!
А дачушкі — у сванечкі.
А старога — за старосту, гэй, лолам!
А старога — за старосту.
Сама стара — за кухарку, гэй, лолам! 37
За дараванае жыццё арол абяцае ў час вяселля малойчыка перавезді яго і дружыну цераз раку, на якой няма перавозу:
Некалі буду знадобен табе. А як будзеш ты жаніціся, Твая дзевачка а й за ракою, А й за ракою, а й за вадою. He будзець табе ні пераезду, Hi пераезду, ні пераходу.
Я млода цябе — на правым крыле, Тваю дзевачку — блізка д’ля цябе, Тваю дружыну — на серадзіну, Тваіх сваточкаў — ой, на хвасточку, Тваіх конікаў ўсіх уплаў пушчу, Тваіх сабакаў ўсіх перасвішчу, Тваіх музыкаў хоць на языку.38
36 Бессонов П. Белорусскне песнн, с. 12—-13, № 14.
37 Federowski М. Lud bialoruski, t. V, с. 682, № 1593.
38 АІМЭФ, ф. 8, воп. 76, спр. 123, сш. 1, л. 57—58. Зап. Л. М. Салавей у
Лепельскім р. Віцебскай вобл.
У значнай колькасці песень, прысвечаных хлопцу, падаюцца малюнкі лоўлі незвычайнага каня, якога ніхто не можа ні злавіць, ні асядлаць. Толькі малойчык здатны на такі ўчынак, за тое конь робіцца яго памочнікам, другам, дапамагае перамагаць у бойках, знайсці дзяўчыну і інш. У некаторых песнях хлопец выступае як уладны каралевіч, якому пакараюцца нават чужыя землі: ён піша лісты ў тры зямлі, каб прыслалі яму даніну, праўда, гэта даніна носіць умоўны характар. Убор малойца, яго конь, збруя каня — усё малюецца як найлепшае, найдаражэйшае. Тут жа і харты, і сокалпамочнік:
Слічны паніч пан Васілька, Устань рана, умыйся бела, Пачашы галоўку гладзюсенька, Надзень кашульку бялюсеньку, Надзень штонікі гернатовыя, Панчошачкі бялёвыя, А боцікі казловыя. Надзень сукню саятовую, Падпаяшы пояс залачоны, Надзень шапку парловую, Вазьмі ключы сталёвыя, Ідзі ў стайню мураваную, Выбірай сабе, ой, коніка, Ой, коніка найлепшага, Найлепшага, варанога, А сядзельца залатое, А уздзечку сярэбраную, А падпружачку саятовую.
Вазьмі хартоў бялюсенькіх, Вазьмі стр.эльбу мечавую, Вазьмі шаблю сталёвую. 39
Калі суадносіць бытавыя рэаліі, пра якія гаворыцца ў песнях, з сялянскім бытам мінулага стагоддзя, то мы маем прыклад звычайнай ідэалізацыі, паэтычнай выдумкі для ўзвелічэвня адрасата песні. Калі ж уявіць, што песня адрасавалася княжычу, які жыў у XII ці XIII ст., то малюнак адраэу ператвараецца з фантастычнага ў рэальны. Звернемся да гістарычных дакументаў.
«Хроніка літоўская і жмойцкая», расказваючы пра смерць і пахаванне вялікага князя Свіндарога Уцянесавіча (1300 г.), падае цікавую этнаграфічную замалёўку «Погребы якне былн лнтовскне» (пра спальванне нябожчыкаў і пакланенне ідалам, пастаўленым на месцы «жэглішча»): «...учнннл жеглпше н там спалнл тело отца своего н коня, на котором езднл, н шату, которую носнл, н покоёвого его, на которого завше был ласкав, сокола н хорта его спалнл...» 40 Як бачым, летапісны пералік рэчаў князя, якія з’яўляюцца як бы яго атрыбутамі, дакладна супадае з пералікам з валачобнай песні:
39 Бессонов П. Белорусскне песнн, с. 12, № 13.
49 ПСРЛ, т. 32. М„ 1975, с. 31.
конь. хорт, сокал, дарагое ўбранне (шаты), верныя слугі. Гэта дае падставу меркаваць, што песня ўзнікла ў глыбокай старажытнасці, яна «з натуры» брала свае вобразы, якія за стагоддзі бытавання ў вуснай перадачы мала змяніліся, захаваўшы амаль першапачатковую дакладнасць і паўнату. Пад дзеяннем часу і новых сацыяльна-эканамічных адносін змянілася, аднак, успрыняцце гэтых малюнкаў і вобразаў: некалі дакументальна строгія, яны набылі якасці эстэтычных ідэалаў, мастацкіх знаходак.
У песнях, адрасаваных хлопцу, сустракаецца шэраг вобразаў і матываў, звязаных з міфалагічнымі ўяўленнямі нашых продкаў: ушаноўваліся арол і змяя, свяшчэнным дрэвам лічыўся дуб, глыбокае сімвалічнае значэнне мела пераправа цераз раку і інш. Нездарма ў песнях арол размяшчаецца на дубе, змяя — на камені, і дуб вырастае часта з казачнай хуткасцю на нашых вачах:
Да ляцяць, ляцяць два галубочкі, Да нясуць, [нясуць] да па жалудочку. Дзе жалуды палі, там два дубы сталі. Між тых дубоў да Дунай цячэ, У том Дунаі чаўнок плыве, У том чаўнаку малады паніч. 41
Або:
Ляцела сава з чыстага поля, Несла жолуд на крылочку, Кінула жолуд на багаты двор, На багаты двор, на салодкі мёд, На салодкі мёд, на жалезны тын. А з таго жалуда вырас дубок, Вырас дубок тонак, высок, Тонак, высок, падгалісты. А на том дубу чоран арол, Чоран арол гняздзечка ўець.42
Асаблівасцю валачобных песень, адрасаваных хлопцу, з'яўляецца лаканічнасць заключнай часткі, дзе выказваецца намёк пра дары валачобнікам. Гэта можна растлумачыць тым, што малады хлопец не кіраваў гаспадарчымі справамі, надзяляць спевакоў маглі толькі бацькі, якім і скіроўваліся шматлікія гіпербалізаваныя пералікі дароў. Песні ж, адрасаваныя дзяўчыне, заўсёды мелі разгорнутую заключную частку з выпрошваннем падарункаў. Магчыма, гэта выклікана тым, што бацькі баяліся, каб пра дачку не сказалі благога слова, не зганілі, і стараліся, чым маглі, задобрыць валачобнікаў.
Наогул песні, прысвечаныя дзяўчыне і хлопцу, мала закранаюць гаспадарчую тэму. Усхваленне паненкі і паніча, напамінак пра каханую (каханага), пра блізкі шлюб — вось асноўны змест гэтых песень.
41 Крачковскнй Ю. Ф. Пасха у сельчан белорусов.— «Внленскнй вестннк», 1895, № 73—74.
42 АІМЭФ, ф. 13, воп. 10, спр. 44, сш. 21, л. 5. Зап. Л. Б. Раман у 1971 г. у в. Камень Валожынскага р. Мінскай вобл.
Бабцы. У песнях, змешчаных у гэтым раздзеле, гаворыцца пра прыход валачобнікаў, бабіных унучкаў, да бабулі і пра тое, як яна надзяляе ўсіх чырвоным яйкам, толькі сіраце не хапае падарунка. Сірата моцна крыўдзіцца, плача, за крыўду атрымлівае багаты дар і добрую долю або адвяргае дары і просіць у бабкі толькі традыцыйнае велікоднае яйка. Атрымаўшы яго, адыходзіць, належна дзякуючы, падскокваючы ад радасці. Чырвонае яйка мае значэнне рытуальнага падарунка, адсюль такая вялікая яго каштоўнасць.
Матыў чырвонага («краснага») яйка пашыраны ў звычаях і абрадах усіх індаеўрапейскіх народаў, з ім звязана многа розных прыкмет, вераванняў, варожбаў, засцерагальных дзеянняў, гульняў. На Беларусі быў пашыраны звычай «хадзіць па яйка» на першы дзень вялікадня, у якім удзельнічалі толькі малыя дэеці. Этнографы адзначаюць, што першае падараванае яйка захоўвалі цэлы год, верылі ў яго цудадзейную сілу. Існаваў таксама звычай мыцца на вялікдзень у вадзе, у якую былі пакладзены чырвонае яйка, залатыя і срэбраныя рэчы, каб увесь год быць здаровым і багатым 43. Чырвоным яйкам маці гладзілі дзяцей па тварах, каб былі здаровыя і прыгожыя. Яйка клалі ў варотах, выганяючы на Юр'я першы раз у поле жывёлу. Шкарлупкі ад чырвоных яек закопвалі на жытняй ніве, каб лепей радзіла. Чырвоныя яйкі пакідалі на радаўніцу на магілах родных. Яйкі не толькі фарбавалі ў чырвоны колер (часам у іншыя), але і наносілі на іх розныя знакі, узоры, рабілі пісанкі. Характэрна, што звычай дарыць яйкі даследчыкі разглядалі як навагодні: «...Звычай дарыць адзін другому яйка быў вядомы ў глыбокай старажытнасці. Вядома, што ўсе народы ў Еўропе і Азіі ў язычніцтве мелі звычку ў час святкавання Новага года, які пачынаўся амаль у адзін час з хрысціянскім вялікаднем, ставіць на стол яйкі і рабіць імі адзін другому падарункі» 44. Усё гэта, відаць, абумоўлена дахрысціянскімі ўяўленнямі пра яйка як сімвал жыцця. Гэтыя ўяўленні данеслі да нас валачобныя песні і велікодныя звычаі, хоць магічны сэнс іх ужо не ўсведамляўся.
Паэтыка валачобных песень надзвычай цікавая, але яна недастаткова вывучана. 3 даследаванняў апошніх гадоў варта адзначыць працу Н. С. Гілевіча, у якой разглядаюцца некаторыя істотныя асаблівасці паэтычнай мовы беларускай народнай лірыкі, у тым ліку і велічальных песень 45.
Адбор паэтычных сродкаў у валачобных песнях, інтэнсіўнасць выкарыстання асобных з іх абумоўлена асноўнай задачай гэтых пссень — узвелічэннем чалавека працы і яго сям’і, яго маёмаснага становішча, пажаданнем яму ўсялякіх даброт на ўвесь год. Таленавітыя невядомыя паэты мінуўшчыны
4К а м п н с к н й Н. Народные веровання в праздннк пасхн.— «Мннскне епархнальные ведомостн», 1877, № 7, с. 148.
44 Нвашнн Н. Пасхальные обряды н обычан в деревне.— «Внтебскне губернскне ведомостн», 1905, № 87.
45 Гілевіч Н. С. Паэтыка беларускай народнай лірыкі. Мн., 1975.
напоўнілі валачобныя песні бліскучымі святочнымі вобразамі і малюнкамі, у якіх запаветныя мары перапляліся з рэальнасцю, палёт нястрымнай фантазіі — з дакументальным пералікам прадметаў і спраў.
Як ужо адзначалася, у валачобных песнях шырока выкарыстоўваюцца сталыя эпітэты: салодкі мёд, белы сыр, роўнае поле, ключы залатыя, жнейкі маладзенькія і г. д., разнастайныя параўнанні, сімволіка, гіпербала, паўторы, цікавыя формы рыфмоўкі і інш. Вобразна-выяўленчыя сродкі ў валачобных песнях валодаюць незвычайнай змястоўнай ёмістасцю. Так, паўторы «Тыныпрытыны папрытынены, сады-прысады панасаджаны...», пастаўленыя ў пачатку, сярэдзіне і канцы адной з песень, ствараюць, па словах Н. С. Гілевіча, «тры апоры дзівоснага паэтычнага маста, па якім з мілагучным звонам прабягае «цягнік-ідэя», падкрэсліваючы, узмацняючы асноўную думку твора, што разумная разважлівая жонка — вялікае шчасце для гаспадара, яго найпершы дарадца, маральная апора. А вось прыклад, як узмацняецца праслаўленне заможнасці гаспадара, калі ўводзіцца адна з распаўсюджаных стылістычных фігур — анафара:
Саджай жняёк за столічак, За столічак за цясовенькі, За цясовенькі, за кляновенькі, За скацеркі бярчастыя, За тарэлачкі трайчастыя, За ложачкі серабрастыя, За хлябцы за сітовыя, За стравіцу за сахарную.
Кожны тэкст валачобнай песні — гэта дасканалы твор мастацтва, прыклад віртуознага валодання шырокім арсеналам сродкаў народнай паэтыкі, лексічным і сінтаксічным багаццем беларускай мовы, умелага выкарыстання гукапісу і інш. Паэтыка валачобных песень заслугоўвае асобнага даследавання.
КНІГІ ОНЛАЙН
