Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
— Слаўны мужу над мужамі, Тваё дзела на торг ехаць, Зялеза купляць, нарогі каваць.
10 Песні народных свят і абрадаў, с. 66.
14 сакавіка — Аўдакей
22 сакавіка — саракі
30 сакавіка — Аляксей
7 красавіка — благавешчанне
Пераходнае — вербніца (з 28 сакавіка па 2 мая)
Пераходнае — вялікдзень, вялікадне, вялічка
(з 4 красавіка па 8 мая) Пераходнае — радаўніца (аўторак велікоднага тыдня)
6 мая — Юр’я
15 мая — Барыс
22 мая — Мікола
Пераходнае — шоснік (40 дзён пасля вялікадня) Пераходнае — сёмуха, сёмка, тройца (50 дзён пасля вялікадня)
Пераходнае — дзевятуха (9-ы чацвер пасля вялікадня)
Пераходнае — дзесятуха (10-я пятніца пасля вялікадня)
7 ліпеня — Іван
12 ліпеня — Пятра
Аўдакею — дровы сячэць, А саракі — клады кладзець. Аляксею — сані на плот, Сані на плот, рыба аб лёд, Лёд вадою, рыба лускою. Благавешчанне — араты на ніву, Араты на ніву, сядун на прызбу. Гаспадару, слаўны мужу, Слаўны мужу над мужамі, Вазьмі, ваша, нову сошку Да й коніка варанога, Варанога, маладога.
Едзь жа, ваша, ў чыста поле, У чыста поле заараваць 3 соллю, з хлебам.
Вярба свята — нова лета, Вярба — пасвіці скаціначку, Вярба сабірала, ў поле гнала. Свято вялічка дажыдаці Да й ў радосці, ў весялосці.
Радаўнічка, ў бога параднічка, Парадзіла баранаваці, Поле раўняці.
Святы Юры, боскі ключнік, Да ідзі ў поле да ў чыстае, Адамкні зямлю, пусці расу На ту вясну да й мокрую. Святы Барыс ляды пашыць, Зямлю грэідь, ячмень сеіць 3 поўнай сявенькі, з правай жменькі. Свято Мікола — старая асоба, Гарох сеіць, па полю ходзіць, Па полю ходзіць, жытцо гладзіць, Дзе вымакла, там падсушыць, Дзе высахла, там падмочыць.
Святы шоснік — аўсы шастаць.
Святая сёмка — поўная сяўба, Грэчку сеіць святая тройца. На вуліцы стучыць, гручыць, Гнайкі возіць, папар арэць. Дзевятушка-памяжанушка Па межах хадзіла, жытцо абзірала, Жытцо абзірала, раўнавала. Дзесятуха красу давала, А пяцінка красу здымала, Красу здымала, пятку давала.
Святы Іван коску правіць Лугі пратаць, сцірты кідаць. Свято Пятро — саўсім ядро, Папар барануіць, грунт гатуіць Да пільненька ў кузню ідзець,
2 жніўня — Ілля
7 жніўня— Ганны
6 жніўня — Барыс
19 жніўня — спас
У кузню ідзець, сярпы зубрыць. Гаспадару, слаўны мужу, Слаўны мужу над мужамі, Збірай, ваша, стары сярпы Да ідзі ў кузню напраўляці. Свято Ілля— старая жняя, Яна жала, не ўважала.
Святыя Ганны да помачы сталі, Вязь вязалі, копы клалі.
Святы Барысе, за мешань бярыся. Святы спас па полі ходзіць, Копы лічыць, раскладаець: Гэта на семя, гэта на емя.
Так храналагічна паслядоўна працягваецца пералік сялянскіх работ і заняткаў да канца года. Варыянтаў календара існуе мноства, усе яны разам даюць разгорнуты малюнак працы земляроба.
У сялянскім побыце аж да калектывізацыі гэтыя тэрміны работ у асноўным выконваліся. Іншы раз пачатак работы меў умоўны, абрадавы характар. Скажам, калі 7 красавіка яшчэ нельга было пачынаць суцэльнае во-
рыва, то ехалі хоць «завораваць» — аралі загончык на прыгорку, на сухім пясчаным месцы. Свае тэрміны былі і для сяўбы ярыны, і для азімага жыта. Гультая высмейвалі, што ён пакровам жыта сее, калі вядома, што пакроў —
канец усім палявым работам, што «пакроў — з поля дамоў».
У валачобных песнях гэтага раздзела знайшлі шырокае адлюстраван-
не стыхійна-матэрыялістычны светапогляд народа, працоўны вопыт і ўвесь практычна-гаспадарчы аспект яго дзейнасці. Упамінанне хрысціянскіх свят захавалася ў іх таму, што да тэрмінаў, абазначаных святамі, прымяркоўваліся важныя этапы земляробчай працы. Варта падкрэсліць, што такі тыповы каляндар, у асноўным правільна арыентуючы працаўніка, не скоўваў яго, дазваляў самому ўносіць пэўныя папраўкі. Руплівы селянін, сказаўшы сабе «Барысе, за саху бярыся», не ленаваўся паглядзець, якой велічыні лісткі на дрэвах, якія птушкі вярнуліся э выраю і г. д. Многае падказвала чалавеку вопытнаму, вясна будзе ранняя ці спозніцца, будзе мокрая ці засушыць. Ад гэтага ж эалежала, паспяшацца з работай, ці пачакаць. «Глядзі не па святках, а па цвятках»,— казалі на Мядзельшчыне.
Для раэу.мення валачобнай абраднасці і паэзіі важным з’яўляецца вьізначэнне суадносін у іх архаічных язычніцкіх элементаў і ўплываў хрысціянства. Даследчыкі фальклору славянскіх народаў адзначалі неаднаразова эахаванне ў каляндарнай абраднасці шматлікіх рыс язычніцтва. Так, народы Югаславіі, незалежна якога яны веравызнання — католікі ці праваслаўныя, не прытрымліваюцца вучэння і загадаў сваёй афіцыйнай рэлігіі, а захоўваюць дахрысціянскія вераванні і звычаі 17. На Беларусі таксама хрысціянства за тысячу гадоў панавання так і не змагло перамагчы старажыт-
17 Календарные обычап н обряды в странах зарубежной Европы. Конец XIX — начало XX в. Весеннве празднпкп. М., 1977, с. 243.
ныя народныя ўяўленні. Адносіны яго з народнай звычаёвасцю, з даўнімі язычніцкімі абрадамі заўсёды вызначаліся барацьбой, хоць яе напружанне, тактыка мяняліся ў розны час у залежнасці ад шматлікіх абставін і суадносін грамадскіх сіл. Найбольш ваяўнічымі і рашучымі ў справе знішчэння рэштак першабытнага «паганствд» былі праваслаўе і каталіцызм, у той час як уніяцтва старалася абаперціся на народныя традыцыі, каб заваяваць больш прыхільнікаў. Пасля далучэння Беларусі да Расійскай дзяржавы і гвалтоўнага хрышчэння уніятаў у праваслаўных гэта барацьба абвастрылася і стала больш выніковай для праваслаўя, што адбілася і на валачобніцтве. Tas, М. Я. Нікіфароўскі, апісваючы звычай валачобніцтва і адпаведныя песні ў вёсцы Вымна, што ў 25 вярстах ад Віцебска, з болем адзначаў: «На вялікі жаль, цяпер рэдка можна пачуць валачобнікаў з іх песняю пад вокнамі: валачобніцкія песні становяцца ўжо «келейным» набыткам. Два свяшчэннікі з вялікім самахвальствам казалі мне, што «ў іх прыходах валачобныя песні пахаваны і болып не ўваскрэснуць». 18 Паўстагоддзя раней А. Рыпінскі таксама адзначаў, што валачобніцтва — гэта старажытны абрад, які праклінаюць ксяндзы. Такім чынам, валачобніцтва захоўвалася толькі ў народнай традыцыі дзякуючы вернасці простага люду запаветам продкаў. Гэта адбілася і на валачобнай песні, і на абрадзе. Выказваючы знешнюю лаяльнасць да хрысціянства (прымеркаванне да вялікадня, упамінанне свят царкоўнага календара і інш.), валачобная паэзія эахавала старажытную аснову, сумясціўшы толькі народны працоўны каляндар з календаром хрысціянскім. Між іншым, сумяшчэнне адбылося па ініцыятыве царквы, якая, не могучы сцерці з памяці народа даўніх свят і звычаяў, далучыла да іх імёны сваіх святых. Народ ніколькі не змяніў функцыі дахрысціянскіх апекуноў палеткаў і статка, ёв не лічыўся з афіцыйнымі біяграфіямі хрысціянскіх святых, пастаўленых на іх месца. Так, Ілля стаў «добрай жняёй» (жаночага роду), Іван — пчаляром, Кузьма — кавалём, які сярпы робіць, Паўлюк граблі робіць, Барыс снапы звозіць, Дзям’ян сена грабе. Калі б да імён не дадавалася слова «святы», то нельга было б вызначыць іх «святасць», бр нічым іншым, акрамя земляробчай працы, гэтыя святыя не займаюцца. У кантэксце валачобных песень імёны царкоўнага календара ўспрымаюцца як назвы пэўных свят, пэўных каляндарных дат: «свято вялічка», «свято Пятро», «свято Мікола», «свято Юр‘е» і г. д. Р. Р. Шырма адзначаў, што «народ звяртаўся да такога «святога», як да свайго сябра, з простай вулічнай мянушкай:
— Дзе ж ты бываў, святы Льяшку? — Я дома не быў, па полі хадзіў, Па полі хадзіў, копкі глядзеў;
А із каласочка будзе жыта бочка, А із другога — больш як з тога!» 19
18 Ш е й н П. Белорусскне народные песнн. СПб. 1874, с. 80.
19 Беларускія народныя песні. У 4-х т. Запіс Р. Шырмы, т. 3. Мн., 1962, с. 6.
Р. Р. Шырма падкрэсліваў таксама непасрэдную сувязь валачобных песень з працоўнай дзейнасцю беларуса-земляроба, эмену ў іх вобразаў хрысціянскіх святых у адпаведнасці з народнымі, сялянскімі ўяўленнямі: «Хрысціянскае свята вялікадня якраз супадала з праславянскім святам вясны. Наш народ стварыў мноства валачобных песень, аптымістычных па зместу, меладыйная структура якіх заўсёды мажорная. У гэтых песнях народ славіў вясну, родную зямлю, працу і чалавека. Дзеючымі асобамі валачобных песень часта з’яўляліся святыя. Але ж як яны падобны на беларускіх сялян-земляробаў! Гэтыя святыя ніколі не маліліся богу, не цікавіліся жыццём на тым свеце. Яны былі заняты працаю. Гэта зусім рэальныя тыпы, створаныя творчай фантазіяй народа» 20.
Гаворачы пра сувязь валачобных песень з рэальным працоўным жыццём хлебароба, пра паэтызацыю ў іх штодзённай працы, мы не можам цалкам адмаўляць відавочны факт, што тысячагадовая гісторыя хрысціянства на Беларусі, шырока разгорнутая дзейнасць праваслаўнай, каталіцкай і уніяцкай цэркваў усё ж пакінула пэўныя сляды нават у народнай паэзіі, праўда, не закранаючы яе глыбіннага сэнсу. У валачобных песнях, апрача знешніх атрыбутаў хрысціянства, можна знайсці некалькі сюжэтаў, магчыма, створаных каляцаркоўнымі коламі. Асобныя з гэтых твораў цалкам фалькларызаваліся і пераказвалі легенду пра смерць Хрыста і яго ўваскрэсенне ў адпаведнасці э народнай паэтыкай. Сярод такіх сюжэтаў найбольш пашыранымі былі «Вялік святы» (у беларускай, рускай і польскай рэдакцыях) і «Маці сына нарадзіла», яны спяваліся толькі з рэфрэнам «Алелюя!» або «Хрыстос васкрэс!» Вось, напрыклад, такі тэкст, запісаны ў XIX ст.:
На першы дзень на вялікдзень Маці сына нарадзіла, Алелюя, алелюя, алелюя!
(Рэфрэн паўтараецца пасля кожнай страфы)
На другі дэень ахрысціла, На трэці дзень ў свет пусціла.
Пайшла маці сына йскаці, Сустрачае трох анёлаў.
— Mae мілы тры анёлы, Тры вялікі апастолы,
Ці бачылі майго сына, Майго сына, Хрыста міла?
Адзін кажа:« Я не бачыў».
Другі кажа: «Я й чуць не чуў».
Трэці кажа: «Я й сам бачыў, Суса Хрыста на руках дзяржаў» 21.
20 Беларускія народныя песні, т. 3, с. 5.
21 Календарь Северо-Западного края на 1889 год. М., 1889, с. 136—138.
Адразу кідаецца ў вочы фальклорны прыём траістага паўтору пры звароце маці да трох «анёлаў-апастолаў». Прычым народных спевакоў ніколькі не бянтэжыць, што адказы маці гучаць без неабходнай у гэтым выпадку пачцівасці, і «Сус Хрыстос» тут выступае як прыватная асоба. Проста нейкая маці шукае свайго сына.
Песень, адрасаваных гаспадыні параўнальна небагата. Па сваёй накіраванасці яны блізкія да песень гаспадару, што дае нам падставу змясціць і тыя і другія ў адным раздзеле. Сапраўды, у гаспадыні з гаспадаром адна доля, адны і тыя ж жыццёвыя задачы і клопаты. I ўсё ж пад наглядам гаспадыні звычайна была дамашняя жывёла (акрамя коней) і ўся дамашняя гаспадарка. Таму ў валачобных песнях, прысвечаных гаспадыні, часта гаворыцца пра дзіўныя праявы, незвычайны прыплод жывёлы:
КНІГІ ОНЛАЙН
