Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
Важнае месца ў валачобных песнях адводзіцца рэфрэну, які мае тут самастойнае сэнсавае значэнне. Іменна рэфрэн з’яўляецца галоўнай весткай валачобнікаў пра пачатак вясны, пачатак новага года. Нёздарма хор падхватнікаў спяваў рэфрэн заўсёды гучна і ўзнёсла. I з фармальнага боку значэнне рэфрэна надзвычай вялікае: паўтараючыся за кожным радком тэксту, ён надаваў песні строгую арганізаванасць, рытмічнасць, структурную празрыстасць. Тое, што валачобную песню часта наэывалі па рэфрэну («лалын»), дадаткова сведчыць пра яго значымасць у народным успрыняцці.
Самымі старажытнымі, на наш погляд, з’яўляюцца тыя рэфрэны, якія былі сігналам новай пары года, пачатку вясны. Такімі з’яўляюцца «Вясна красна на ўвесь свет!», «Вясна красна на дварэ!», «Жаркае сонца ў аконца!», «Жаркае сонейка ўзойдзе!» і інш. Акрамя таго, існуе шмат рэфрэнаў, дзе нагадваецца зеляніна: «Зялены явар, зялёны!», «Зялёны явар, дуброва!», «Зялёна траўка-мураўка!», «Зялёны сад вішнёвы!», «Да віно ж, віно зеля-
но!» Заўважым, што «віно зеляно» тут нельга атаясамліваць з віном як пітвом. Валачобныя песні захавалі даўняе значэнне слова «віно» — вінаградны куст або гронка вінаграду 46. Паходжанне і значэнне рэфрэнаў «Лолам!», «Гэй, лолам!», «Лалым-лалым!», «Ля-лей-ля!» цяжка растлумачыць. Яны характэрны для паўночна-заходняй часткі Беларусі. Самымі познімі па паходжанню, відаць, з’яўляюцца рэфрэны, звернутыя непасрэдна да саміх выканаўцаў: «Спявайма, братцы, спявайма!», «Іграйце, малойцы, спявайце!», «Няхай так будзе!» і інш.
У беларускай фалькларыстыцы рабіліся спробы растлумачыць паходжанне рэфрэна «Лолам!» Так, Р. Р. Шырма пісаў: «Самы старажытны від валачобных песень, на нашу думку, песні «лалоўныя». Прыпеўкі «Эй, лолам!» або «Ой, лола!», напэўна, былі некалі зваротам да паганскага бога, таксама як «Лель», «Лялі», «Лала» 47. Прыведзеная паралель, на жаль, нічога не тлумачыць, паколькі яшчэ пераканальна не даведзена, што «Лель», «Лялі», «Лала» былі персанажамі язычніцкага пантэона. На гэту акалічнасць звяртаў увагу яшчэ П. В. Шэйн.
Шырокая распаўсюджанасць у еўрапейскіх народаў блізкіх па гучанню рэфрэнаў «Люлі», «Лалы», «Лялі», «Лады» сведчыць аб іх старажытнасці, спакушае шукаць першапачатковы сэнс. «Хроніка літоўская і жмойцкая», апісваючы пад 1375 годам вяртанне вялікага князя Альгерда з пахода на Маскву, які закончыўся мірным пагадненнем «без розляня кровн», падае такі момант: «А потым Олгерд з Внтебска з жоною своею ехал до Внлня, где вышло протнв ему все посполство, плешчучн рукамн, спевалн «ладо», «ладо», ведлуг обычаю поганского, оказуючн радость с повороту князя своего»43. Як бачым, летапісец падкрэслівае, што звычай «паганскі» і што выказвалася радасць, а не зварот да бога. Тэрміны «лалын» і «лалынка», відаць, можна звязаць з «лалы», што, паводле тлумачэння I. I. Насовіча, азначае пажыву, выгаду («Мінуцца яму лалы. Ня будзеш мсць нідзе такіх лалоў, як тут»), а паводле П. А. Растаргуева,—памінкі па нябожчыку («Няма, пашоў на лалы») 49. У гаворцы Мсціслаўшчыны «лало» значыць «добра», «прывольна» 50. Такім чынам, рэфрэн «Лолам!» перадае настрой радасці, задавальнення, выгоды, аднак раскрыць яго першапачатковае значэнне пакуль што няма магчымасці.
Хрысціянства ўнесла ў валачобныя песні свае рэфрэны, але варыянтнасць іх абмежаваная: «Хрыстос васкрос сын божы!» або «Хрыстос васкрос на ўвесь свет!» Новы рэфрэн быў дакладна пакладзен на муэычную
46 Слоўнік мовы Скарыны. Мн., 1977, с. 53.
47 Ш ы р м a Р ы г о р. Песня — душа народа. Мн., 1976, с. 115.
48 ПСРЛ, т. 32. М., 1975, с. 62.
49 Носовнч Н. Н. Словарь белорусского наречпя. СПб, 1870, с. 264; Р асторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Бряніцнны. Мн., 1973, с. 147.
50 Ю р ч а н к а Г. Ф. Народная сінаніміка. Мн., 1969, с. 232.
фразу традыцыйнага «Вясна красна на ўвесь светі» У свядомасці выканаўцаў збераглося разуменне гэтай замены, таму адны і тыя ж песні ў адной і той жа мясцовасці спяваюцца з дахрысціянскімі і хрысціянскімі рэфрэнамі, а ў час рэпетыцый апошнія наогул не ўжываюцца. Імкнучыся падкрэсліць старажытную народную аснову валачобных песень, мы ўзнавілі ў тэкстах дахрысціянскія рэфрэны (пададзены ў квадратных дужках).
* * *
Вылучэнне валачобных песень з усёй масы народных твораў не ўяўляе цяжкасці. Яны адрозніваюцца не толькі зместам і своеасаблівасцю мелодый, але і спосабам выканання, строгай прымеркаванасцю да адной пары, яркімі, толькі ім уласцівымі рэфрэнамі. Усё гэта дазваляла нават аматарам-збіральнікам беспамылкова вызначыць жанравую прыналежнасць гэтых песень. Адносна нешматлікія выпадкі, калі ў ліку валачобных выконваліся балада ці карагодная песня, не зацямнялі наогул яснага малюнка. У запісах валачобныя песні заўсёды дакладна азначаны, хоць тэрміны ўжываліся розныя.
Самае першае апісанне валачобніцтва пакінута нам А. Рыпінскім. Яно змешчана ў кніжцы «Беларусь», выдадзенай у 1840 г. у Парыжы, дзе апынуўся, ратуючыся ад праследаванняў царскага ўрада, наш зямляк-паўстачец. Апісанне зроблена па памяці, тым не менш аўтар прадэманстраваў добрае веданне беларускай абраднасці і ўпершыню пазнаёміў навуковую грамадскасць з самабытным валачобным абрадам нашага народа. Так, А. Рыпінскі піша, што «люд тутэйшы мае своеасаблівы, яму толькі ўласцівы, праклінаны ксяндзамі, а да сёння, аднак, жывы рэлігійны нібы абрад «валачэбнікаў» 51. Ен вызначае ролю (і падае тэрмін) «пачынальніка», называе яго імправізатарам, які спявае асноўны тэкст песні, а астатнія пад акампанемент скрыпкі за кожным радком гучна прыпяваюць рэфрэн «Хрыстос васкрос на ўвесь свет!» Рыпінскі прыводзіць пачатак першай песні, якую спяваюць пад акном кожнай хаты:
Валачэбнічкі валачыліся, Валачыліся, памачыліся.
Упамінаецца таксама другі характэрны персанаж валачобнай групы — механоша, «горкай» долі якога спачуваюць таварышы:
Механошага горкая доля: Чырвон злоты у паперачку Ды сыр малады на талерачку.
Аўтар зазначае, што песні, адрасаваныя паненцы, мелі рэфрэн «Пейце, малойцы, спявайце!» Наогул у нататках выказваецца шкадаванне, што звычаі нашага народа, такія маляўнічыя і прыгожыя, не сталі тэмамі для прац тагачасных мастакоў.
51 R у р і n s k і A. Bialorus. Paryz, 1840, с. 45—49,
У 1847 г. было выдадзена этнаграфічнае апісанне Барысаўскага павета Яўстахія Тышкевіча52. Тут пададзены цікавы ўзор валачобнай песні, дасканалай у мастацкіх адносінах, з дадаткам кароткіх нататак пра абрад валачобніцтва.
Асноўная колькасць валачобных песень была сабрана і часткова апублікавана ў другой палавіне XIX ст. Дастаткова назваць імёны вядомых збіральнікаў Е. Раманава, П. Шэйна, К. Тышкевіча, Ю. Крачкоўскага, А. Гурыновіча, А. Чэрвага, М. Федароўскага, каб пераканацца, што адзначаны перыяд беларускага збіральніцтва быў вельмі плённым.
Тры валачобныя песні змешчаны ў зборніку Елізаветы Паўлоўскай (Е. П.) з Быхаўшчыны 53. Яны даволі цікавыя для нас сваім зместам, але не маюць эпічнай разгорнутасці і шырыні.
У 50-х гадах XIX ст. некалькі валачобных песень апублікаваў Г. П. Семянтоўскі. Запісы зроблены на Віцебшчыне, у Себежскім, Суражскім і Гарадокскім паветах. Збіральнік адзначае, што выканаўцы не маглі растлумачыць мясцовай назвы валачобных песень «лалын». Для іх «лалын» — гэта «святая песня», хоць змест яе ніякай асаблівай «святасці» не мае54.
Тры валачобныя песні і невялікую нататку пра валачобны абрад змясціў П. Бяссонаў у эборніку псалмаў і розных «духоўных вершаў» «Калекі перахожыя» 55. Тэксты запісаны ў Смаленскай губерні, якую збіральнік памылкова лічыў месцам найбольшага пашырэння валачобніцтва, і ўяўляюць сабой дэфармаваныя варыянты, дакладней рэшткі валачобных песень:
Валачобныя ■— людзі добрыя,
Валачыліся, памачыліся,
Хрыстос васкрос сам гасподзь!
Пачынальнічку — чырвон залаты, Механошу — хоць тры грошы, А пяўцам — канец пірага.
Бяссонаў тлумачыў паходжанне слова «валачобнікі», «валачобныя» ад «валачыцца», бачыў у гэтым падабенства валачобнік'аў з вандроўнымі калека.мі, скамарохамі. Ен гаварыў таксама пра падзел роляў у валачобнай дружыне (запявала-пачынальнік, механоша). Паводле Бяссонава, механошу мелі і скамарохі. Даследчык нагадвае цікавую дэталь: у валачобнікаў механоша насіў на плячы доўгі шост з уздзетым на яго кавалкам сала, а часам увесь шост быў унізаны падарункамі. Гэты момант не занатаваны ў іншых апісаннях валачобніцтва.
Валачобныя песні і нататкі пра валачобны абрад траплялі ў невялікай колькасці і на старонкі перыядычных выданняў. Так, мы знаходзім іх у «Віленскім весніку» за 1869 г., губернскіх ведамасцях і інш.
52 Tyszkiewicz Е. Opisanie powiatu Borysowskiego pod wzglfdem statystycznym, geognostycznym, gospodarczym... Wilno, 1847, c. 389—391.
53 E. П. Народные белорусскне песнп. СПб, 1853.
54 «Русскнй дневннк». СПб, 1959, № 101.
55 БессоновП. Калекн перехожпе. М., 1864, с. 36—39.
У 1871 г. П. Бяссонаў 55 апублікаваў зборнік беларускіх абрадавых песснь, сярод якіх ёсць дасканалыя ўзоры валачобных, прысвечаных гаспадару, гаспадыні, панічу і інш. Для публікацыі Бяссонаў выкарыстаў матэрыялы з «беларускага архіва» вядомага рускага фалькларыста П. Кірэеўскага. <'Архіў» налічваў каля васьмісот запісаў песень з Міншчыны, зробленых не пазней 30-х гадоў мінулага стагоддзя лацінкай, і Кірэеўскаму быў перададзен Ізабелай Пятроўнай Гудвіловіч. Запісы былі пашпартызаваны, у публікацыі ж пазначаны толькі нумары сшыткаў.
У манаграфіі К. Тышкевіча5', выдадзенай у тым жа 1871 г., змешчана таксама некалькі валачобных песень з Барысаўскага павета. Валачобныя песні, запісаныя ў Рагачоўскім і Мсціслаўскім паветах, уключыў у сваё апісанне А. Дэмбавецкі °8.
Шмат выдатных узораў валачобных песень апублікавана ў выданнях П. Шэйна59. Карыстаючыся паслугамі карэспандэнтаў, ён здолеў сабраць узоры твораў гэтага жанру з розных аддаленых вёсак і мястэчак пераважна Віцебскай губерні. Яму пашчаслівіла атрымаць значную колькасць надзвычай поўна і дакладна распрацаваных паэтычных твораў, багатых этнаграфічнымі дэталямі, малюнкамі мінулага жыцця.
Багатая падборка валачобных песень змешчана ў II выпуску «Беларускага зборніка» 60 Е. Раманава. Сюды трапілі творы, запісаныя псраважна ў Сенненскім і часткова Рагачоўскім паветах Магілёўскай губерні.
КНІГІ ОНЛАЙН
