Валачобныя песні
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 560с.
Мінск 1980
Г аспадынечка-журавіначка,
Устань раненька, не спі позненька,
Бяры фанарок, ідзі у хлявок.
У тваім хляўку цуда сталася:
Сорак каровак ацялілася,
Сорак цялушак нарадзілася,
Сорак бычэчкаў прылучылася!
Бяры свечачку, ідэі ў клецечку,
Пастаў драбінку, леэь па сланінку. 22
Апісанне вялікага прыплоду дамашняй жывёлы — гэта спосаб узвелічэння гаспадарлівасці, дбайнасці «пані дому», а таксама своеасаблівае пажаданне хуткага паляпшэння дабрабыту сям’і. Гаспадынька паказваецца часта ў багатым уборы, на фоне багатага двара, але эаўсёды ў дзейнасці, яна загадвае, радзіць:
А ў сенечках галубок гудзець,
У свяцёлачку галасок нясець:
— Чаму нашы сені не мецены,
Чаму наша пані не весела?
— А ў нашае пані краўцы былі,
Краўцы былі маладзенькія,
Шылі шубачкі даражэнькія,
Шылі яны, шылі, падоўжылі,
Нашай пані не ўнаровілі.
Наша пані па двару ходзіць, След замятаець, слуг пабуджаець.23
Да гаспадыні, як і да гаспадара, валачобнікі звяртаюцца з ласкавым словам «гаспадынечка-журавіначка», «гаспадынька, як малінка», а калі не ўзвелічаюцца яе асабістыя якасці, то ўсхваляецца яе род, бацька, маці, паэтызуюцца самыя звычайныя дзеянні гаспадыні. Здавалася б, што можна
22 Беларускія народныя песні, т. 3, с. 42, № 25.
23 БессоновП. Белорусскне песнн, с. 10, № 10.
асаблівае сказаць пра штодзённы абавязак жанчыны прыносіць дамоў ваду? 5 валачобных песнях гэты занятак ператвараенца ў бліскучы паэтычнь! вобраз:
Да чыя жана была гаспадыня, Да на ціхі Дунай па ваду хадзіла? Да брала яна вёдры да ўсё новыя, Да почапачкі атласовыя, Да каромысел — яваровы корань.
Да прыходзіць яна к ціхаму Дунаю, Да што раз махне — серабра займе, Другі раз махне — да то золата.24
Часам пахвала гаспадыні выказваецца прасцей, але нават просты пералік яе спрадвечных абавязкаў набывае велічальны сэнс, асабліва гэта датычыцца жанчыны-праллі, жанчыны-ткаллі.
Мая жонка недакушная,
Раненька ўстаець і тоненька прадзець, Часценька тчэць і беленька беліць, I беленька беліць, і хораша ходзіць, I хораша ходзіць, хадзяйства водзіць. 25
Калі ж справа даходзіць да выпрошвання дароў, тон валачобнай песні становіцца менш урачыстым, зварот да гаспадароў, асабліва да гаспадыні, праменіць гумарам, дабрадушным падахвочваннем:
Гаспадыня прутка, сабірайся хутка, Кажушок на ’пашку, на стол — пляшку, Кілбасы ў куточку вісяць на пруточку, Падстаўляй драбінку, лезь па сланінку. 26
Валачобныя песні паўтараліся розным гаспадарам не механічна, а дастасоўваліся да канкрэтнай сітуацыі. Так, нелагічна было хваліць сыноў гаспадара, калі той меў толькі дачок, славіць гаспадыню, калі гаспадар быў удаўцом, і інш. Вопытны пачынальнік так падбіраў песні, так іх на хаду «рэдагаваў», што яны нікога не крыўдзілі, кожнаму казалі нешта прыемнае. Таксама ж старанна падбіраліся і песні гаспадыні. Напрыклад, маладой жанчыне, што толькі нядаўна вышла замуж, прысвячалася песня, якая тэматычна пераклікалася з вясельнай паэзіяй. Будуецца яна на паралелізме, характэрным для апошняй:
Каялася да сіва зязюлька, Да зялёны явар, кудравы! (Рэфрэн паўтараецца пасля кожнага радка)
24 АІМЭФ, ф. 8, воп. 73, спр. 72, сш. 3, л. 56, № 68. Зап. Л. М. Салавей і Н. М. Маркава ў 1973 г. у Кіраўскім р. Магілёўскай вобл.
25 Ш е й н П. В. Белорусскне народные песнн, с. 111.
26 АІМЭФ, ф. 8, воп. 74, спр. 80, сш. 1, л. 21, № 9. Зап. К. А. Цвірка ў
І974 г. у Валожынскім р. Мінскай вобл.
Што заранё з выр ю вылятала: Яшчэ снягі па гарах ляжаць, Яшчэ воды па лугах стаяць. Цешыў, нежыў яе салавейка: — Кайся не кайся, сівая зязюлька, Да тыя снягі да парастаюць, Тыя воды ў берагі ўвойдуць. Каялася малада дзевачка, Што маладая да замуж пашла: -— Яшчэ дзела не ўсё ўмею, He ўсё ўмею, не разумею. Цешыў, нежыў яе малады дзяцінка: — Кайся не кайся, мая маладзенька, Ёсць у мяне да старая бабка, Старая бабка да мая матка. Будзе яна рана уставапі, Рана й уставаці, цябе пабуджаці, Цябе пабуджаці, дзела навучаці.-7
Дзяўчыне. Багаты рэпертуар песень, прысвечаных дзяўчыне. Гэта і зразумела, дзяўчаты заўсёды былі дома ў час валачобных абходаў, у той час як дарослыя хлопцы самі былі валачобнікамі. Акрамя таго, у слаўленні дзяўчыны, відаць, праявілася рыцарская галантнаспь, еўрапейскі культ жанчыны. У беларускіх валачобных песнях паненка прыгожая, нібы кветка. Яна разумная, адукаваная, здатная да работы, э добрага роду (багатага бацькі, разумнае маткі)— роўная толькі каралевічу.
Валачобнікі ў песнях з’яўляюцца носьбітамі цікавых для дзяўчыны навін. Яны паведамляюць ёй, што едзе або хутка будзе ехаць прыгожы і багаты жаніх, нетутэйшы паніч ці каралевіч. Сама дэяўчына характарызуецца даволі лаканічна; набор эпітэтаў, якія стала ўжываюцца пры гэтым, невялікі. Яна найчасцей «млода панначка», «красна паненка», «слічна паненка». Значна шырэй выкарыстоўваюцца разнастайныя параўнанні:
Ясна, красна да на небе зорка, Ясней, красней слічная паненка. 28
Ай, ясен, красен мак у гародзе, Ай, ясней, красней Дарутка ў мамкі. 29
Сама млода, як ягода, Як вішанька садавая, Як ягадка баравая. 30
27 АІМЭФ, ф. 8, воп. 78, спр. 148, сш. 7, л. 14—15. Зап. С. Т. Асташэвіч і У. А. Васілевіч у 1978 г. у Карэліцкім р. Гродзенскай вобл.
28 Песні валачобных свят і абрадаў, с. 107.
29 Ш е й н П. В. Матерналы, т. 1, ч. 1, с. 163.
30 Беларускія народныя песні, т. 3, с. 81.
Параўнанне выкарыстоўваецца і ў тых выпадках, калі паказваецца шчаслівае жыццё дзяўчыны ў сваіх бацькоў:
Гадуешся
У таткі, ў мамкі На выгодзе, Як садочак На пагодзе. 31
У валачобных песнях багатая шлюбная сімволіка. Тут і залатыя кубкі, і залатыя ды срэбраныя пярсцёнкі, пярловыя, залатыя, «руцвяныя» вянкі, шаўковыя хусткі. Прычым у песнях падаецца і расшыфроўка гэтых сімвалаў:
Хуста бяленька — на вітаннейка, Залаты персцень — на мяняннейка, Сама маладзенька — на вянчаннейка.32
Або:
Залаты кубак -— на папіванне, Руцвяны вянок — на заручанне, Злотны персцень — на вянчанне. 33
Звычайна сімвалы замужжа (залатыя пярсцёнкі, пярловыя вянкі, залатыя кубкі, шаўковыя хусткі) адначасова з’яўляюцца і сімваламі багацця. Побач з гэтым у песнях дзяўчыне шмат расліннай сімволікі, верагодна, больш архаічнай па свайму характару: дзяўчына шчыпле кветкі ружы, пляце вянок з руты, мяты, лілеі, «з ліповых цвяткоў, з кляновых лісткоў» і інш. Расліны ў песнях часта надзяляюцца незвычайнымі якасцямі, якія служаць дзяўчыне вельмі важную службу. Так, грушка або вярба з залатымі галінкамі, лісцем ці залатой расой з’яўляюцца для таго, каб заморскія птушкі атрэслі з іх золата паненцы на тры «надобіны»—кубак, персцень, вянок (кованы пояс). Ва ўсіх выпадках прыгожая руплівая паненка збірае гэтыя дары, нясе да кавалёў, каб выкавалі ёй неабходныя рэчы. Гэта песенная перапрацоўка матыву цудоўных памочнікаў. Як і ў казках, звычайныя рэчы становяцца чымсьці незвычайным у руках добрага і сумленнага чалавека, дапамагаюць яму выйсці з цяжкага становішча, перамагчы. Уключэнне матыву цудоўных памочнікаў у валачобныя песні ўзмацняе велічальны іх характар.
Сродкам узвелічэння дзяўчыны з'яўляецца таксама і абмалёўка яе суджанага. Звычайна гэта знатны паніч, рыцар, што «з коніка не ссядае, з страмён ножак не вымае, перад крулем шапкі не зні.мае». Паколькі ў нава-
31 АІМЭФ, ф. 8, воп. 2, спр. 55, сш. 1, л. 21, № 15. Зап. С. В. Барыс у Міёрскім р. Віцебскай вобл.
32 АІМЭФ, ф. 8, воп. 76, спр. 123, сш. 2, № 41. Зап. Л. М. Салавей у 1976 г. у Полацкім р. Віцебскай вобл.
33 Federowski М. Lud bialoruski, t. V, с. 662, № 1555.
кольным жыцці няшмат было месца для цудаў, а рэальныя жаніхі былі простымі сялянскімі хлопцамі, то незвычайны жаніх мусіў прыехаць з чужых зямель, з далёкай краіны.
Едзіць паніч не тутэйшы, He тутэйшы — загранічны, Загранічны, пекны, слічны. Сам панічык маладзенькі, Пад ім конік вараненькі, На ім шуба шоўкам шыта, Пад ім сёдла злотам літа. 34
Песні, у якіх паненка прапануе «адгоды» (узнагароду) за знойдзены вянок ці злоўлены залаты персцень, маюць вялікую колькасць варыянтаў і разнастайных рашэнняў. Найбольш цікавымі з’яўляюцца тыя, дзе ўзнагарода ўдаламу малоўцу — шлюб з прыгожай паненкай. Тады просьба дзяўчыны дапамагчы ёй набывае значэнне задання перадшлюбнага спаборніцтва: пераможца бярэ яе замуж, яго таварышы — адпаведна сястру і сяброўку гераіні:
За першага сама пайду, За другога сястру аддам, А за трэцяга — таварышку. Сама пайду у золаце, Сястру аддам у атласе, Таварышку — ў аксаміце. Сама буду панаваці, Сястра будзе пасцель слаці, Таварышка — жыта жаці.35
Траістасць гэтага малюнка—■ гэта як бы ступенькі сацыяльнай лесвіцы, на вяршыні якой знаходзіцца тая дзяўчына, якой прысвячаецца песня. Такім чынам, разгледжаны прыём таксама служыць асноўнай мэце — узвелічэнню, усхваленню дзяўчыны.
Некаторыя сюжэты песень, адрасаваных дзяўчыне, сустракаюцца як у калядным, так і ў валачобным рэпертуары. Такім з’яўляецца сюжэт пра дзяўчыну-красуню, перад якой устаюць баяры, здымаюць шапкі, думаючы, што яна вайтоўна або каралеўна.
Асобныя песні з гэтага раздзела, напрыклад тыя, дзе хлопец і дзяўчына расказваюць адзін аднаму небыліцы, правяраючы кемлівасць і пачуццё гумару адзін другога, могуць быць адрасаваны і дзяўчыне і хлопцу.
Хлопуу. Гэты раздзел адносна небагаты сюжэтамі. Услаўленне рыцарскай доблесці малойца і напамінак пра яго жаніцьбу, што мае адбыцца ў хуткім часе,— асноўны змест песень гэтага раздзела. Для іх характэрна
34 Hurynowicz A. Zbior rzeczy biatoruskich z gminy Wiszniewskiej parafii Zodziskiej pow. Swiencianskiego gub. Wilenskiej. Zbior wiadomosci do antropologii krajowej, t. XVII, dz. 2. Krakow, 1893, c. 56, № 154.
35 АІМЭФ, ф. 8, воп. 76, cnp. 119, сш. 3, л. 20. 3an. A. C. Ліс y 1976 r. y Маладзечанскім p. Мінскай вобл.
эпічная разгорнутасць малюнкаў, уключэнне казачных, міфалагічных матываў. Найбольш прадуктыўна выкарыстоўваецца матыў цудоўных памочнікаў, у ролі якіх выступаюць змяя, чорны арол, сокал, голуб, куна і інш. Выдатны стралок малойчык хоча забіць каго-небудзь з гэтых істот, яны ж просяць дараваць ім жыццё, за што абяцаюць дапамогу ў адказны перыяд жыцця хлопца — у час яго жаніцьбы. Так, змяя абяцае яму сказаць тры радасці, тры весялосці:
Першая радасць — цябе бог завець, Цябе бог завець і долю даець.
КНІГІ ОНЛАЙН
