Вершы, балады, прытчы
Янка Сіпакоў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 399с.
Мінск 2010
Дзверы мігам зачыніліся, і ветралёт зноў узвіўся ў неба. Там, высока-высока над зямлёю, ён завіс.
— Глядзі,— паказалі яму,— вунь тваё Вялікае Кола.
Ен зірнуў сабе пад ногі — падлога ветралёта была празрыстая, як шкляная, і праз яе ён убачыў вялізны-вялізны круг на зямлі, вытаптаны ў траве, і свае маленечкія-маленечкія калёскі, якія амаль невідомаю крапкаю стаялі на гэтым крузе.
— Ты не проста ішоў,— патлумачылі яму.— Ты круціў Вялікае Кола, якое давала жыццё і таму гораду, і тым людзям, якіх ты толькі што бачыў.
Ветралёт, праляцеўшы крыху наперад, скружыў якраз туды, дзе стаялі калёскі. Яны яму здаліся на гэты раз вялікімі, сапраўднымі калёсамі.
Цяпер ужо ён не супраціўляўся. Спакойна, не брыкаючыся, стаў у аглоблі — толькі ўжо не ззаду павозкі, а паперадзе яе.
На гэты раз ён ужо быў канём.
Конь фыркнуў, паправіў на сабе шлеі, збрую і звыкла пайшоў па знаёмай ужо дарозе.
Яны
Паплечнікі ішлі да Вялікай Вады.
Рака, якую яны шукалі, і праўда, мусіць, была, як ім і казалі яшчэ дома, вялікаю і шырокаю — яе цяжка пераплысці, а перайсці і ўвогуле немагчыма.
Таму яны ўдвух неслі на ўсялякі выпадак цяжкі маток тонкай, аднак вельмі моцнай вяроўкі: адзін пранясе на плячы, пакуль стоміцца, а тады другі.
Вяроўку яны спадзяваліся нейкім чынам выкарыстаць, калі падыдуць да ракі. Можа, сплятуць з яе навясную лесвіцу і, калі ўдасца перакінуць цераз ваду, перабяруцца па ёй на той бераг. А можа, прывязаўшы адзін канец за што-небудзь на зямлі і ўзяўшыся за другі, пераплывуць раку без лесвіцы.
Вялікую Ваду яны шукалі доўга — схадзілі пустыню ўдоўж і ўпоперак, аднак ракі так і не знайшлі. Тады адзін з іх, маладзейшы, зняверыўшыся, закрычаў на старэйшага:
— Прыдумалі Вялікую Ваду! Выдумалі! Яе ў прыродзе няма! Я далей не пайду! Я вяртаюся назад!
— Пакажы мне, дружа, куды «назад» ты пойдзеш? У які бок? — спрабаваў яго адгаварыць старэйшы,— Мы закружыліся, і цяпер тваё «назад» можа якраз быць там, што называецца «наперад». «Назад», «наперад» у нашай сітуацыі ўжо нічога не значыць — пустыя словы.
Але маладзейшы не здаваўся:
— Мне ўжо хопіць. У труне я бачыў тваю Вялікую Ваду. I пустыні тваёй наеўся. He хачу пустыні, не хачу вады!
Ён зняў з пляча маток вяроўкі і кінуў яго на пясок — пад ногі старэйшаму.
— Нясі сам!
Абтрос рукі, быццам забрудзіў іх гэтай вяроўкаю, і, не развітваючыся, пайшоў прэч — зусім у іншы, супрацьлеглы бок, а не ў той, куды яны ішлі.
— He выдумляй, чуеш! Вярніся! — крычаў старэйшы, а маладзейшы, быццам і не чуў гэтага, ішоў і ішоў наперад.
Старэйшы няўцямна ўгледзеўся ў пясок. Трэба нешта прыдумаць, бо там, каля Вялікай Вады, калі ён і знойдзе яе, асабліва за ёю, яму, аднаму, няма чаго рабіць.
I раптам ён убачыў, што ў пяску нешта блішчыць. Капянуў нагою і, нагнуўшыся, падняў цяжкаватую бліскучую гайку. Яна, нагрэтая сонцам, была гарачаю, і ён нейкі час перакідаў яе з далоні на далонь, а потым кінуў зноў у пясок. Падняў маток вяроўкі і паспешліва пачаў раскручваць яго.
Вяроўка — гэта ж пуга! Яна дапаможа яму дагнаць паплечніка! Вось ён зараз разматае вяроўку, навяжа на яе канец знойдзеную гайку, раскруціць пугу, падыме яе над зямлёю,
дастане ёю ўцекача і спаўе яго. Потым старэйшы ўгаворыць маладзейшага, што справу трэба даводзіць да канца — пайшлі, маўляў, наперад...
Аднак пугу падняць было не так і проста. Цяжкавата раскручвалася вяроўка, гайка ніяк не адрывалася ад пяску і толькі чырыла па ім баразёнку. А ўцякач адыходзіўся ўсё далей і далей.
Урэшце старэйшы ўсё ж падняў пугу ў паветра, і гайка пачала няўмольна набліжацца да паплечніка.
Аднак той, мусіць, адчуў небяспеку, азірнуўся і тут жа ніцма ўпаў на пясок — пуга з гайкаю, паднятая высока, прасвістала над ім.
Старэйшы наноў раскручваў пугу — на гэты раз, думаў ён, удасца прыгнуць яе бліжэй да пяску.
Нешта замінала яго назе — штосьці знізу ўпіралася ў падэшву чаравіка. Прыняў нагу і ўбачыў: пад ёю прабіўся моцны парастак.
А паплечнік тым часам, як праляцела гайка, спакойна падняўся, абтросся і гэтак жа спакойна пайшоў далей.
Гайка выходзіла ўжо на другі віток.
Парастак каля ног старэйшага быў ужо велікаваты — ён даставаў чалавеку амаль да каленяў: дрэўца расло хутка — мусіць, гэта быў бамбук.
Калі пуга зноў набліжалася да ўцекача, той, не азіраючыся, лёгка скочыў наперад, і гайка толькі чыркнула яму па плячах.
Пуга выходзіла на новы віток, і старэйшы пачаў пакрысе папускаць вяроўку, каб яна ўсё ж змагла дагнаць паплечніка.
I тут адбылося нешта нечаканае: вяроўка нібы сарвалася з круга, моцна прыціснула старэйшага да дрэва, якое ўжо было ўровень з ім, і пачала абкручвацца вакол іх дваіх.
Ён паспрабаваў вызваліцца, паспрабаваў рукамі адціснуць вяроўку, каб вылезці з-пад яе, але пуга за гэты час зрабіла новы віток і яшчэ мацней прывязала яго да дрэва.
Цяпер ужо пуга кружылася вакол яго сама сабою. Калі ён паварушыў нагамі і з дапамогаю іх паспрабаваў выбрацца з-пад сіла, вяроўка прывязала да бамбука і яго ногі.
Пуга спавівала яго, усё тужэй і тужэй прывязвала да дрэва.
А бамбук усё рос увышкі, і неўзабаве старэйшы паплечнік адчуў, што яго дагі не дастаюць да зямлі — дрэва ўзняло яго над зямлёю.
Убачыўшы такое, жахнуўся і малодшы паплечнік. Ён кінуўся на дапамогу і прыбег якраз у час: раскручаная гайка, якая ўжо, як куля, вілася каля галавы старэйшага, вось-вось павінна была цюкнуць яго ў скронь — паплечнік перахапіў яе ў самы апошні момант.
А бамбук усё рос і рос, усё таўсцеў і таўсцеў. Вяроўка туга ўпівалася ў цела старэйшага паплечніка, і было відаць, што яшчэ крыху — і яна задушыць яго. Ён сіліўся нешта сказаць, нешта паказваў рукою за бархан, аднак маладзейшы нічога не разумеў.
Маладзейшы бачыў і разумеў толькі адно: паплечнік задыхаецца і нельга марудзіць ні хвіліны.
Ён хапатліва выхапіў з кішэні нож і, спяшаючыся, палез на дрэва. Караскаючыся ўсё вышэй і вышэй, уцякач пераразаў вяроўкі, якія абвілі чалавека і дрэва, з’яднаўшы іх у адно. Калі яны абодва ўпалі з дрэва — старэйшы, як падаў, збіў і малодшага,— калі аддыхаліся, уцякач спытаўся:
— Слухай, а што ты хацеў сказаць, як вісеў? Што паказваў?
— Я хацеў сказаць, што бачу Вялікую Ваду. Яна вось тут, за барханам.
I яны абодва, не згаворваючыся, адначасова паглядзелі на парэзаную вяроўку, падхапіліся і таропка ўзяліся звязваць яе канцы.
Неўзабаве яны ўжо сядзелі на беразе Вялікай Вады. Аднак перабрацца праз яе на другі бераг не маглі: парэзаная і звязаная вяроўка стала вельмі кароткаю...
Дык хто ж з іх, траіх, найбольш вінаваты ў тым, што адбылося на шляху да Вялікай Вады?
Вядома ж, бамбук: ён стаў паміж людзьмі і так недарэчы ўмяшаўся ў іх звычайныя чалавечыя клопаты.
Шукальнікі
Спачатку іх было шмат.
Пачулі, што недзе за несхадзімымі даламі, за непрыступнымі гарамі, за дрымучымі лясамі ёсць спакойны край Вялікае Хараство, і ўсе рынуліся шукаць яго.
У іх было ўсё — было што есці і было што піць, было дзе жыць і было ў што апранацца, а вось спакою і хараства ім якраз і не ставала.
Адны пабралі з сабою ўсё сваё багацце, везлі яго на машынах, на конях і на вазах, другія ўзялі ў дарогу толькі самае каштоўнае і неслі яго ў чамаданах і дыпламатах, а трэція, апрача грошай, нічога не ўзялі — навошта: усё тое, што вязуць дурні на вазах, яны заўсёды і ўсюды змогуць купіць за грошы.
Жабракі нікуды не паехалі. Хоць у іх не было чаго есці і піць, не было дзе жыць і не было ў што апрануцца, яны засталіся на месцы. У іх былі іншыя клопаты, а «хараства», як кажуць, ім і дома хапала.
Пасля таго як шукальнікі прайшлі і праехалі ўсе несхадзімыя долы, іх паменела напалову: у каго здох конь, у каго растросся воз, у каго зламалася машына.
За гарамі вандроўнікаў паменела яшчэ болей: з чамаданамі ды цяжкімі валізкамі не дужа набегаешся па гарах — з каменя на камень, з грэбеня на грэбень, са скалы на скалу.
Па лясах, па звярыных сцежках ды бураломах ішлі ўжо толькі тыя, у каго рукі былі вольныя,— грошы, якія былі напакаваныя ў кашалькі, не заміналі ім прабірацца праз гушчары, пералазіць з аднаго паваленага дрэва на другое. Аднак з лесу, нягледзячы на гэта, выйшлі зноў жа не ўсе шукальнікі.
А тыя, што выйшлі, здзівіліся — перад імі была новая перашкода: пад нагамі зыбалася дрыгва.
Яны пастаялі, патапталіся, памацалі наскамі чаравікаў балотную твань наперадзе сябе, а тады — нічога не зробіш: дарогі назад няма! — нясмела пачалі пасоўваць ногі па затравелай дрыгве. Яна зыбалася, як усё роўна дыхала, пад імі,
аднак ногі пакуль не правальваліся, і людзі ўсё далей і далей адыходзіліся ад берага.
Аднак, чым далей, дрыгва рабілася ўсё небяспечней — шукальнікам даводзілася паўзці па ёй. Цяпер правальваліся ўжо не толькі ногі, а і самі вандроўнікі, а праваліўшыся, кешкаліся ў твані па пояс.
Да зялёнага берага, які нечакана ўзнік за тванню, дайшлі не ўсе. Многія шчоўкнулі, праваліліся пад зялёны покрыў ды так і не змаглі выкараскацца на паверхню — над імі зноў сышлася трава, быццам пад яе ніхто і ніколі не правальваўся. Іншыя, усе перапэцканыя ў бруд, паволі набліжаліся да берага, ішлі па шыю ў багне.
На беразе іх ужо чакалі людзі.
Тыя, што былі ў багне, палезлі ўжо самі на бераг, але іх спіхнулі назад у балота — маўляў, не спяшайцеся. Вандроўнікі сцішыліся і толькі, каб утрымацца на паверхні, каб не патануць, варушылі ў твані, як у вадзе, рукамі. Чакалі, што будзе далей.
Тады наперад выйшаў чалавек у белым-белым касцюме — відаць, самы галоўны тут — і сказаў:
— У каго ёсць кашалькі? Падыміце рукі.
I тыя, што прыйшлі, павесялелі, заварушыліся і пачалі, быццам дзеці, як мага вышэй падымаць рукі. Некаторыя нават падаставалі з кішэняў кашалькі і радасна размахвалі імі ў паветры. Кашалькі, як і рукі, былі брудныя, усе ў багне, з іх сцякала мутная вада і адвальваліся кавалкі калатушы і шлёпаліся назад у балота, аднак на гэта ніхто не звяртаў увагі.
— Цяпер апусціце. А ў каго кашалькоў няма?
Цяпер ужо рук ніхто не падымаў. Толькі ўдалечыні чалавек у белым касцюме заўважыў руку, якую нясмела, няёмячыся, падымаў толькі адзін вандроўнік: падыме і, каб не захлынуцца, апусціць, падыме і зноў апусціць. Галоўны сказаў яму:
— Падыдзіце да мяне.
Чалавек вельмі доўга ці то ішоў, ці то плыў па твані, а ўсе, хто сустракаў вандроўнікаў, цярпліва чакалі яго.
КНІГІ ОНЛАЙН
