Вольныя муляры ў беларускай гісторыі
Канец XVIII — пачатак XX ст.
Алесь Смалянчук
Памер: 280с.
Вільня 2005
Палітычныя погляды масонаў былой Рэчы Паспалітай былі розныя. Ложы складаліся з дробнай шляхты, буйных магнатаў, мяшчанства, прыхільнікаў і праціўнікоў манархіі. Палітычная думка вагалася паміж спадчыннай канстытуцыйнай манархіяй і алігархічнай маінацкай рэспублікай накшталт Венецыянскай, а самая смелая брала за ўзор дзяржаўнага будаўніцтва Вашынгтон ці Парыж.
Варта звярнуць у вагу на стаўленне вольных муляраў не толькі да асобы манарха наогул, але і да канкрэтнага манарха, а менавіта да Аляксандра I. Стагут сімвалічных ложаў сцвярджаў: “Паняцце манарха як памазанніка божага моцна звязана з паняццем Айчыны <„.> Найвышэйшая істота бачным і ўпэўненым спосабам перадала сваю ўладу ў рукі манарха. Таму шануй і любі яго <„.> у кожным кугку зямлі, дзе жывешь”34. Стаўленне да Аляксандра I у
31 Malachowski-Lempicki St. Wolnomularstwo na ziemiach dawnego... S. 61-62.
32 Zaleski S. O masonii w Polsce od roku... Cz. 2. S. 49.
33 Добрянскмй C. Ф. Очеркн нз нсторнм масонства в Лмтве. С. 130; К нсторнм масонства в Росснн. Кн. 3. С. 540; Семевскнй В.й. Декабрнсты-масоны П Мвнувшне годы. 1908. февраль (№ 2). С. 36.
” Malachowski-Lempicki St. Wolnomularstwo na ziemiach dawnego... S. 62.
вялікай ступені залежала ад яго адносінаў да “польскага пытання”. У той час, калі расейскі імператар “заляцаўся” да жыхароў былой Рэчы Паспалітай, на паседжаннях менскай ложы “Паўночная паходня” можна было пачуць верш Ю.Рагожы на імяніны Аляксандра I, у якім усхвалялася яго “шьгрокая і прыгожая душа”. Пасля Венскага кангрэса некаторы час добрыя адносіны масонаў да Аляксандра I захоўваліся. На адным з паседжанняў слуцкай ложы “Уладзіслаў Ягайла” Ф.Пяткевіч усхваляў дабрыню душы брата Аляксандра, які дазволіў існаванне масонаў і стаўся іх апекуном, аднавіў жыццё іх роднай Айчыны, захаваў яе назву, мову, права, звычаі, “тым самым загаіў раны, што адкрыліся ад штогадовых няшчасцяў”35. Пасля сейму 1818 г. давер да Аляксандра I быў падарваны. Хоць Вялікі ўсход у 1819 г. рэкамендаваў вывесіць у ложах над трэнамі майстроў партрэт манарха, але рабілася гэта дзеля прыкрыцця сапраўдных настрояў. Незадаволеннасць “дабрадзейнасцю” імператара пашырылася ў грамадстве і сярод вольных муляраў. Пад час сейма 1820 г. В.Маеўскі выступіў з крытыкай Аляксандра I і яго ўраду36.
У 1817 г. шубраўцы праз сваю газету “Брукавыя ведамасці” пачалі рыхтаваць літоўска-беларускую грамадскасць да адмены прыгону. Ідэю вызвалення сялянаў па прыкладу Остзейскіх губерняў распаўсюджваў праз маршалкаў Ковенскай і Віленскай губ. віленскі віцэ-губернатар масон ПлятэрЗіберг. У снежні 1817 г. пытанне аб рэформе было ўзнята на дваранскіх выбарах у Вільне Ш.Завішай, які заявіў: “Мы абавязаны прыняць рашэнне не большасцю галасоў, але аднагалосна: адракаемся ад правоў і прывілеяў над сялянамі!He ўсе масоны яго падтрымалі. Напр., тройчы выступаў супраць дэпутат з Ашмянскага пав. М.Пашкоўскі. Нарэшце было вырашана падаць “всеподданнейшее” прашэнне аб стварэнні камітэта для складання праекта паляпшэння становішча сялянаў. Падрыхтоўка да рэформы зацягнулася да 1819 г., а ў гэты час пачаўся разлад у масонстве, які скончыўся яго забаронай у 1821 г.37
На пракгыцы некаторыя вольныя муляры пайшлі далей размоваў. Вядомы гарадзенскі масон Ігнацы-Эмануіл Ляхніцкі апублікаваў у 1817 г. працу “Статыстыка Літоўска-Г арадзенскай губерні”, у якой між іншым паказаў цяжкае становішча сялянаў і зрабіў высновы пра неабходнасць ліквідацыі паншчыны. Слуцкі масон Ю.Вішчынскі 24 чэрвеня 1819 г. заявіў на паседжанні ложы, што вызваліў навечна з прыгону селяніна з маёнтка Косажыцы М.Пуцяіу з сям’ёй, бо той стаў масонам, а значыць родным яму братам38.
35 НГАБ у Менску. Ф. 295, воп. 1, ад.з. 286. Арк. 225, 338.
36 Zaleski S. О masonii w Polsce od roku... Cz.l. S. 211.
37 Добрянскпй C. Ф. Очеркн нз ясторнн масонства в Лнтве. С. 111-112.
38 Lachnicki І.-Е. Statystyka gubemi Litewsko-Grodzienskiej. Wilno, 1817. S. 249; НГАБ y Менску. Ф. 295, воп.1, ад.з. 286. Арк. 344 адв.
Віжэ-Лебрэн Э. Партрэт Станіслава Аўгуста Панятоўскага. 1797 г.
Міхал Казімір Агінскі (1730-1800). Вялікі гетман ВКЛ (1768), Вялікі намеснік Літоўскай правінцыі Вялікага ўсходу Каралеўства Польскага і ВКЛ (1784).
Хвалявала масонаў і ідэя адраджэння Рэчы Паспалітай. Гэтаму спрыяла палітыка Аляксандра I, а менавіта ўтварэнне Каралеўства Польскага і наданне яму канстытуцыі ў 1815 г., арганізацыя польскага войска і Літоўскага асобнага корпусу. Якраз гэтая ідэя нарадзіла сярод рэвалюцыйна-дэмакратычнай часткі масонаў думкі пра неабходнасць рэфармавання масонства і ўплыву на тайныя таварыствы. У 1819 г. маёр польскай арміі В.Лукасіньскі заснаваў арганізацыю “Нацыянальнае масонства” з мэтаю адраджэння Рэчы Паспалітай у межах да 1772 г. Звернем увагу на масонскую афарбоўку гэтай арганізацыі. Вучань павінен быў прапагандаваць навуковыя веды і знаёміць людзей з гісторыяй Польшчы. Чаляднік апісваць подзвігі славутых палякаў, славіць польскасць, рыхтаваць грамадскасць да барацьбы за Айчыну. На пытанне Майстра: “Як вялікая твая ложа?” Чаляднік адказваў: “Высокія горы, два вольных мора і дзве ракі служаць яе межамі”. “Дзе знаходзяцца твае браты?”, пытаўся Майстар і чуў у адказ: “Пры алтары Айчыны, які зверху пашкоджаны, але падмурак <.. .> захаваўся да гэтага часу”39.
У легенду пра Хірама былі ўнесены карэктывы: ягоная смерць гэта падзелы Рэчы Паспалітай; тры ягоныя забойцы тры манархі, якія здзейснілі падзелы. Абавязак дзяцей Хірама шукаць бацьку ўсюды і змагацца з яго ворагамі абавязак адраджэння Рэчы Паспалітай. Уваскрашэнне Хірамасімвал адраджэння былой польска-літоўска-беларуска-ўкраінскай дзяржавы'10.
Беларуска-літоўскае масонства мела ўплыў на стварэнне тайных арганізацый сярод вучнёўскай моладзі і афіцэраў Літоўскага асобнага корпусу. Масоя прафесар Віленскага універсітэту Я.Шымкевіч быў першым прэзідэнтам шубраўцаў. Філамат-масон Тамаш Зан стварыўтаварыствы “Прамяністых” і філарэтаў. Навапрадскія масоны К.Ігельстром і А.Вягелін арганізавалі Таварыства ваенных сяброў. У Таварыстве з 25 чалавек было 9 масонаў наваградскай ложы. Сябры Патрыятычнага таварыства М.Ромэр, Я.Вайніловіч, Л.Каменскі, К.Чапскі, А.Елец, П.Корбут, Ст.Мацкевіч, Я.Сержпутоўскі, Я.Сабескі, А.Солтан, Я.Ходзька і інш. таксама належалі да вольных муляраў41. Пра сувязь масонаў з тайнымі таварыствамі ведалі і царскія ўлады. Цэсарэвіч Канстанцін Паўлавіч 24 студзеня 1829 г. пісаў менскаму губернатару: “<...> Звесткі
39 Масонство в его прошлом н настояшем. М., 1915. Т. 2. С. 242; Zaleski S. О masonii w Polsce od roku... Cz.l. S. 218.
40 Zaleski S. O masonii w Polsce od roku... Cz.l. S. 219.
41 Швед B.B. Высоцкі П.Я. // Беларуская энцыклаледыя. Мн.: БелЭн, 1997. Т. 4. С. 325; Швед В.В. Ігельстром К.Г. // Беларуская энцыклапедыя. Мн.: БелЭн, 1999. Т. 7. С. 161; Швед В.В. Вягелін А.І. П Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Мн.: БелЭн, 1994. Т. 2. С. 383-384; Серков А.Л. Масонскме ложн на террлторлн Белоруссмн н двнженне декабрлстов // Декабрнстскне чтення: Тезнсы респ. межвуз. науч. конф. / Под ред. Б.С.Клейна, Д.В.Карева, В.В.Шведа. Гродно, 1990. С. 72-74; Ланда С.С. У лстоков “Оды к юностн” П Ллтература славянсклх народов: Адам Млцкевлч: к столетлю co дня смергл. М., 1956. Вып.1. С. 60.
пра існаванне ў Менску, Нясвіжы, Слуцку і іншых месцах даверанай Вам губерні масонскіх ложаў, я паслаў правадзейнаму стацкаму дарадцу сенатару Навасільцаву <„.> з разглядам справы пра тайныя таварыствы”42.
Масоны ўдзельнічалі ў паўстаннях. Касцюшкаўцамі былі П.Багурскі і Я.Лапэрэ. Падчас лістападаўскага паўстання 1830 1831 гг. улады звярнулі ўвагу на былых масонаў. Менскі часовы ваенны губернагар Даўгарукаў 2 траўня 1831 г. пісаў выконваючаму абавязкі Менскага губернатара Малафееву: “Паводле атрыманых мною звестак, у канцылярыі грамадзянскагагубернатара знаходзіцца спіс розных асобаў тутэйшай губерні, якія раней былі ў таварыстве масонаў. Я прапаную <...> даставіць мне яго копію”43. Па нашых дадзеных, у паўстанні ўдзельнічаў вольны муляр К.Валовіч44. Камандзірамі атрадаў былі вольныя муляры Я.Жылінскі, С.Незабітоўскі, А.Солтан, сын масона А.Валадковіч.
У 1818 г. доктар філасофіі і медыцыны масон віленскай ложы “Руплівы ліцьвін” Якуб Шымкевіч задумаў рэформу з мэтаю стварэння шырокай сацыяльнай базы масонства. 16 сакавіка 1818 г. К.Контрым замест хворага Я.Шымкевіча выступіў на паседжанні ложы з уласнай прамовай, у якой крытыкаваў сімволіку і абраднасць. К.Контрым сцвярджаў, што за ёй хаваецца ідэйная пустэча, што сярэдневечная арганізацыйная форма не адпавядае рэчаіснасці XIX ст. і паралізуе актыўную дзейнасць. К.Контрым выступіў за пераўтварэнне ложы ў “паўлегальнае навукова-дабрачыннае таварыства, падпарадкаванае адукацыйным уладам краю”. Рэфармагары прапанавалі ўласны статут:
“1 . Масонскі ордэн, агульны для ўсіх, распадаецца на асобныя таварыствы, незалежныя адзін ад другога, не звязаныя абавязкам грашовых складак і збораў.
2. Кожнае таварыства, якое фарміруецца ў выглядзе асобнага гуртка, прымае наступную назву: “Рэфармаванае масонскае таварыства №”.
3. Мэта кожнага таварыства: мудрасць і дабрачыннасць, г.зн. удзел у справах міласэрнасці і асветы.
4. Кожная ложа выбірае сабе вызначаную спецыяльнасць, у межах якой і адбываюцца “працы”.
5. Удзельнікі таварыства называюцца “сябрамі”.
6. На паседжаннях ложы могуць прысутнічаць сябры іншых ложаў, нават нерэфармаваных, але толькі ў якасці гасцей.
7. Кожная ложа-таварыства вядзе свае заняткі пад наглядам той улады, якая кіруе народнай асветай у крае. Яна можа змяніць свой статут,
42 НГАБ у Менску. Ф. 295, воп.1, ад.з. 286. Арк. 363.
43 Серков А.Н. Масонскне ложн на террнтормн Белорусснм... С. 72-73; НГАБ у Менску. Ф. 295, воп.1, ад.з. 286. Арк. 365.
44 НГАБ у Менску. Ф. 31, воп. 2, ад.з. 86. Арк. 36 адв.
надрукаваць яго. Працы носяць публічны характар і падлягаюць справаздачы”45.
Майстар гарадзенскай ложы М.Бутаўт-Анджэйковіч выступіў супраць праекта Шымкевіча і Контрыма і прасіў пакінуць у спакоі “старое масонства”, а калі ёсць моцнае жаданне, дык стварыць якую-небудзь новую арганізацыю. На публікацыю праекта ён адказаў запіскай, зачытанай на паседжанні 23 сакавіка. Усе, хто быў згодны з рэфарматарамі, былі выдаленыя з ложы. Яны ўтварылі ўласную ложу пад назвай “Руплівы ліцьвін рэфармаваны”. Я.Шымкевіч, каб заручыцца падтрымкай ложаў былога ВКЛ разаслаў лісты, у якіх пісаў, што Правінцыяльная літоўская ложа “Дасканалая еднасць” вырашыла стварыць у Вільні Вялікі ўсход і запрашае прысылаць дэпутатаў. Але праз месяц браты слуцкай ложы “Уладзіслаў Ягайла” атрымалі ліст з адмовай, якая тлумачылася неабходнасцю “забеспячэння існавання і дабрабыту ад святовага ўраду”46. Рэформа не адбылася, але яе ідэі, верагодна, былі выкарыстаны ў “Нацыянальным масонстве” В.Лукасіньскага.
КНІГІ ОНЛАЙН
