Вольныя муляры ў беларускай гісторыі
Канец XVIII — пачатак XX ст.
Алесь Смалянчук
Памер: 280с.
Вільня 2005
ронках аўтабіяграфіі, напісанай па прапанове супрацоўнікаў АДІІУ СССР. Карыстацца гэтай крыніцай трэба з пэўнай асцярожнасцю. У момант яе напісання многія сябры і паплечнікі Б.Тарашкевіча былі асуджаныя на смерць па справе г.зв. “Беларускага нацыянальнага цэнтра” як “ворагі народу”. Безумоўна, усё гэта паўплывала на беларускага дзеяча. Можна цалкам пагадзіцца з Анатолем Валахановічам і Уладзімірам Міхнюком, якія ў кароткім каментары да публікацыі аўтабіяграфіі на старонках Спадчыны адзначылі, што “выказванні і ацэнкі былога лідэра Грамады абумоўленыя той задушлівай маральна-псіхалагічнай і ідэйна-палітычнай агмасферай <.. .> у якой ён апынуўся'”.
Апошняе цалкам датычыць “масонскага сюжэту”. У прыватнасці, звяртае ўвагу тое, што Б.Тарашкевіч значна больш распавёў пра працы варшаўскай ложы “Праўда”, у якую ўваходзіў напачатку свайго вольнамулярскага шляху, чым пра віленскую ложу, з якой быў звязаны болып часу. Ен нават не згадаў яе назву. Між тым, паводле інфармацыі польскага гісторыка Людвіка Хаса, Б.Тарашкевіч быў сябрам ложы “TaMam Зан”, якая належала да “Вялікай Нацыянальнай ложы Польшчы”. Той жа аўтар сцвярджае, што беларускі палітык пакінуў масонства ў 1925 г.2
Тым не менш пры зразумелым крытычным стаўленні да тэксту аўгабіяграфіі як гістарычнага дакументу, яна ўсё ж часткова перадае ідэйную атмасферу, якая панавала на паседжаннях масонаў і палітычную арыентацыю многіх варшаўскіх і віленскіх братоў.
Фрагменты аўтабіяграфіі Б.Тарашкевіча друкуюцца паводле публікацыі часопіса Спадчына (1996. № 4. С. 96-132), падрыхгаванай А.Валахановічам і У.Міхнюком.
1 Валахановіч А., Міхнюк У. Споведзь у надзеі застацца жывым П Спадчына. 1996. № 4. С. 95.
2 Hass L. Wolnomularze polscy w kraju i na swiecie. 1821-1999. Slownik biograficzny. Warszawa, 1999. — S. 498.
Аўтабіяграфія Браніслава Адамавіча Тарашкевіча
Чл. КПП (КПЗБ) з 1925 г.
<.. .> Да гэнага часу (восень 1920 г. -A. С.) адносіцца і прыняцьцё мяне ў масонскую лёжу “Праўда” ў Варшаве.
Рыхтаваў мяне да масонства мой стары знаёмец з Пецярбургу інжынер Зябіцкі. У мінуласьці ён меў дачыненьне да работніцкага рэволюцыйнага руху і нават валодаў сацыял-дэмократычным выдавецтвам, а польскімі справамі стаў цікавіцца толькі з часу вайны й рэволюцыі. У 1917 г. спачуваў большэвіцкай рэволюцыі, але ў значнай сгупені з меркаваньняў нацыянальнага характару. У Польшчы некаторы час быў дырэктарам гаспадарчага дэпартаменту ў Міністэрстве замежных справаў, але ўжо ў 1920 годзе адтуль пайшоў і працаваў па сваёй спэцыяльнасці, займаючыся адгэнуль палітыкай толькі ў масонскім “брацтве”. А гаварыў ён мне гэткія словы. Ён, маўляў, належыць да людзей, каторыя спачуваюць беларускаму руху, сам нават родам з Беларусі (Інфлянты). Рыскі трактаз робіць палажэньне трагічным. Але не трэба маркоціцца, таму што магчыма, што якраз падзел Беларусі стане паваротным пунктам яе адраджэньня: наступіць спадужаньне паміж абодвума бакамі граніцы, урады будуць старацца беларускае пытаньне выкарыстаць адзін супраць другога. Ён і ягоныя палітычныя прыяцелі належыць да тых, якія хацелі б судзеяць стварэньню беларускага П’емонту на занятай Польшчаю тэрыторыі. Але для гэтага канечна ўзаемнае разуменьне і давер людзей сумленных, адданых справе і ўплывовых, без нацыянальных і рэлігійных забабонаў. Ён лічыць мяне чалавекам, дастойным поўнага даверу, і хацеў бы ўвесці мяне ў кола людзей, блізкае знаёмства з каторымі для мяне будзе ва ўсім карысным.
Тут даў для азнаямленьня статут “Вялікай лёжы”. Гэткія статуты ведамыя з друкаванай літаратуры, якая адносіцца да масонства. Туманная містыка з “вялікім будаўніком сьвету” заместа боіа. Ані слова аб палітыцы, затое многа аб розных грамадзкіх, сямейных і спэцыяльна “брацкіх добрых дзеях”.
Па малым часе посьле гэтага я быў прыняты ў “брацтва” на ўрачыстым паседжаньні (калі не баіаслужбе) у галоўнай “сьвятыні” ў Варшаве (вул. Злота). Сьпярша ў аддзельным пакойчыку вы запаўняеце біяграфічную анкету, затым вам завязваюць вочы і ўводзяць у храм. Над галавою ляскат зброі, урачыстым голасам падаюцца словы прысягі: сумленна жыць, захоўваць тайны, памагаць братом. За незахоўваньне тайны праклён. Увогуле столькі ўрачыстасьці й жуды, што чалавеку з самым малым пачуцьцём гумару трудна ўтрымацца ад сьмеху. Але, калі мне зьнялі павязку, я з пэўным здзіўленьнем убачыў вельмі сур’ёзныя твары ўсіх у маім акружэньні. Наступіла прамова вялікага магістру ордэну, ведамага польскага пісьменніка Анджэя Струга. Гаварыў высакамоўнымі афарызмамі ў стылі сьпірытычных сэансаў. Ня буду
Аўтабіяграфія Браніслава Адамавіча Тарашкевіча. 1933 г. затрымвацца на масонскім рытуале, абрадах, каторыя ў цяперашнім часе вельмі спрошчаны.
Мяне ўвялі ў лёжу “Праўда”, да якой належалі Зябіцкі, Кноль, Дароўскі, Глівіц, Алыберг, М.Клет, М.Арцішэўскі (дыплёмат, не пэпээсавец), Лукасевіч, Скомпскі, Касьпяровіч, Гусарскі, Тарноўскі, Гростэрн, Бяніслаўскі.
3 сустрэтых мною ў лёжы і заслужаных прозьвішчаў магу назваць TaKia: Нарутовіч, былы прэзыдэнт, Ашкеназі, Сьпічынскі, Лядніцкі, Прыстар, браты Даўнаровічы, Ходзька, былы міністар аховы здароўя Вітальд Геежынскі.
Кабецкі ў канцы размовы, якую перадаю ніжэй, тройчы паціснуўшы руку, даў мне зразумець, што і ён масон. Але ў лёжы я яго не сустракаў.
[Віленская масонская лёжа]
3 прычыны таго, што я вельмі рэдка бываў у Варшаве, мяне даручылі віленскай лёжы3, назову якой не памятаю (імені Траўгута). У яе ўваходзілі: 1) Вітальд Абрамовіч
2) Бран. Кшыжаноўскі4
3) ЯнПілсудзкі
4) Вінцэнты Лучынскі, адвакат
5) Вімбар Казімер, стараста гор. Вільні
6) Нагродзкі, уладальнік складу сельскагаспадарчых машынаў, тугэйшы дзяяч 7) Турскі, дзяяч коопэрацыі
8) Ген. Такажэўскі
9) Кіртыкліс
10) Заштаўт
11) Багінскі, адвакат
12) Акуліч
13)Касьцялкоўскі
14) Кап. Дунін-Вансовіч
15) Мар’ян Сьвяхоўскі
16)Станевіч
17)Вышынскі
Існуючае польскае масонства называецца “Вялікаю лёжаю” шкоцкага абраду ў адрозненьні ад французскага абраду “Лёжы Вялікага ўсходу”, з каторым знаходзіцца ў антагонізьме. Расейскае масонства было зьвязана з французскім. Між іншым, да французскага абраду належаў і ведамы ў Вільні адвакат Урублеўскі5. Выраз “шкоцкі абрад” мне выясьнілі так, што польскае ма-
3 Паводле Людвіка Хаса, гэта была ложа “Тамаш Зан”, якая належала да Вялікай нацыянальнай ложы Польшчы (Hass L. Wolnotnularze polscy w kraju i na swiecie. 1821-1999. Slownik biograficzny. Warszawa, 1999. S. 498, 594).
4 У польскай мове прозвішча запісваецца як Krzyzanowski (заўвага А.С.).
5 Б.Тарашкевіч памыляецца, пераказваючы досыць пашыраныя ў Вільні чуткі, якія на самой справе не мелі рэальнай падставы (заўвага А.С.).
сонства паявілася ў канцы імпэрыялістычнай вайны і атрымала “пасьвячэньне” ад італійскай лёжы-маткі, каторая ў сваю чаргу атрымала ад ангельскай. Польскае масонства, гаварылі мне, ставіць сабе, між іншым, задачу шыраньня масонства на ўсходзе, сярод украінцаў і беларусаў. Украінская лёжа ўжо існавала. На чале яе стаяў польска-украінскі дзяяч Стэмпоўскі. Хто ў яе ўваходзіў, ня ведаю. Пры маёй помачы меркавалася стварыць у быдучыні беларускую лёжу. Мелі на думцы прафэсара Іваноўскага і інжынера Дубейкаўскага. Але першаму быў зроблены адвод з прычыны ягонага заблытанага сямейнага жыцьця, а Дубейкаўскага ўважалі за чалавека задужа абмежаванага. Увогуле выбіралі людзей з вялікаю асьцярожнасцяй і захоўвалі консьпірацыю. Узаемапомач паміж “братамі” існавала ня толькі на словах. Прыкладам гэтага міністэрская кар’ера Людкевіча. Наагул, пры кожным міністэрскім крызісе ў новы габінэт пападалі масоны.
У 1921 г. польскае масонства расло вельмі хутка, і ў лёжы “Праўда” выказваліся асьцярогі, што да масонства можа прымазацца дужа шмат непажаданых элементаў, каторыя ў пагоні за кар’ераю шукаюць апякунства ў лёжах. Сколькі лёжаў было ў Варшаве, ня ведаю, але дзесьці болыл за дзесяць. А віленская лёжа так разраслася, што плянавалі стварыць другую.
<...> Чым займаецца масонства на сваіх паседжаньнях? У статуце я чытаў пра добрыя чыны, а на практыцы бачыў толькі палітыку. У Варшаве існавала тэндэнцыя да некаторай спэцыялізацыі лёжаў. Былі лёжы прафэсарскія, адвакацкія. Вось што мне памятаецца, ведама, у самым агульным выглядзе з гутарак у лёжы “Праўда”.
У першай палавіне 1921 г. на сходах лёжы “Праўда” быўнябольшякЗ4 разы, таму што жыў тады ў Вільні (працаваў у дэпартаменце асьветы). Два разы меў даклад Гусарскі, якога лічылі добрым экономістам. Працаваў ён у Міністэрстве гандлю і прамысловасьці. Даклад быў на тэму адбываных зьменаў у пасьляваеннай экономічнай структуры, аб рацыяналізацыі вытворчасьці, у прыватнасьці, аб мэтадах амэрыканскага капіталізму. Ведама, і дакладчык, і слухачы вельмі оптымістычна ацэньвалі пэрспэктывы разьвіцьця капіталістычнай гаспадаркі наагул, а Полынчы ў прыватнасьці. Пра Совецкую Расею Дароўскі выказаўся так: “Каб падняць Расею ў экономічным пляне на даваенны ўзровень, трэба, прынамсі, 10 гадоў добрага капіталістычнага гаспадараньня, а большэвікі ўвогуле няздатны справіцца з разрухай”. Ня ведаю, насколькі ён зьмяніў свой пагляд ў часе свайго перабываньня ў Маскве польскі пасланцом. Памятаю, што палажэньне Советаў у 1921 годзе вызначалася як зусім катастрофічнае: кранштадзкае паўстаньне, голад, прамысловая разруха. Чакаўся ў блізкай будучыні контррэволюцыйны крызыс. Большэвіцкую рэволюцыю лічылі тыпова расейскім гісторычным зьявішчам, гэткаю “смутнаю парою”, якая выпадае Расеі на пачатку кожнага стагодзьдзя. Амаль агуль-
наю была думка, што дыктатура пролетарыяту будзе зрынена ваеннай дыктагурай, якая распачне сабою доўгі пэрыяд нацыяналістычнай рэакцыі, значна небяспечнейшай для незалежнасьці Польшчы, як Совецкая Расея. Пры гэткім паглядзе на рэчы робіцца вывад, што чым даўжэй працягнецца гэтая “анархія”, тым лепш будзе для Польшчы, тым большы будзе прыгатавальны перыяд для яе акгыўнага ўмяшаньня ў развязаньне “расейскага пытаньня”. Прадбачылася, што Польшча змушана будзе ў “крытычны момант” умяшацца ў расейскія праблемы ўжо хаця б таму, каб не застацца ўбаку або адзаду за іншымі, асабліва за немцамі. У момант расейскага крызісу Польшча павінна вырашыць канчаткова гісторычнае пытаньне аб існаваньні сваім як вялікай дзяржавы. Асабліва распускаў цуглі фантазіі Кноль, ён лічыўся знаўцам расейскага, у прыватнасьці, украінскага пытаньня: для вялікадзяржаўнасьці Польшчы трэба адарваць Украіну і Беларусь, далучыць Усходнія Прусы, Літву і Латвію ўцягнуць у польскі фэдэратыўны саюз. Правядзеньне гэтага пляну лічыў маічымым да таго часу, пакуль Нямеччына раззброена, а на ўсходзе хаос. Разьвіцьця соцыялістычнага будаўніцтва ніхто не прыпушчаў Тады не было асьцярогаў, што да рзволюцыйнага ўплыву Советаў на польскія масы. Дачынна Нямеччыны далёка ня ўсе пагаджаліся з думкамі Кнолевымі: многія ўважалі, што, наадварот, Польшча павінна і можа супольна з Нямеччынай вырашаць праблемы на ўсходзе: пытаньне аб так званым калідоры тады не стаяла так востра, як цяпер.
КНІГІ ОНЛАЙН
