Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 520с.
2005
Вёска не ўнікальная — яна тыповая. Для гораду гэта — сьмерць. Ён пачуваецца адзіным у сьвеце, асабліва, калі ён — сталіца. Вёска — аб’ект, горад — суб’ект, прынамсі, мусіць та-
кім быць. Вёска — асяродзьдзе, а горад — чалавек у гэтым асяродзьдзі. Вось чаму тое, што добра для вёскі, для гораду часьцяком блага. Бо міталёгія гораду складаецца з фактаў гісторыі і канкрэтных пэрсанажаў. Менскія вёскі забралі ў сталіцы яе гісторыю і яе герояў тады, калі вясковы пачатак перамог.
Горад рос, разбухаў, напаўняўся патокамі насельніцтва і паступова сам станавіўся вобразам гэтага памкненьня вяскоўцаў у сталіцу. Часьцяком за такі пераезд яны плацілі сваёй роднай мовай, мяняючы яе на нібыта гарадзкую менскую, а то й памяцьцю пра сваіх пакінутых недзе ў вёсцы бацькоў. Гэтую здраду без пакаяньня і цяпер можна разгледзець у вачах менскага вулічнага натоўпу.
Зроблены сталіцай, Менск перанес сваю вясковасьць і «вечную маладосьць» на ўсю краіну. Пад сталічную «моду» пачалі перарабляць і іншыя цэнтры. Уплыў распаўсюдзіўся на ўсё грамадзкае жыцьцё Беларусі. I калі абвешчаньне незалежнасьці ў 1991 годзе было перамогай гораду — г.зн., гісторыі, культуры і асобаў, дык абраньне першага прэзыдэнта стала рэваншам традыцыі, этнаграфіі і тыповасьці. Вось чаму так пабляклі сёньня ўчорашнія імёны: дзяржаўныя мужы, акадэмікі ды народныя пісьменьнікі. Вось чаму ўлада ня лічыцца зь іхнымі заслугамі і не бярэ пад увагу іхнага меркаваньня. Абраньне першага прэзыдэнта стала рэваншам вёскі над горадам-суб’ектам. Уся краіна пагрузілася ў бясчасьсе з дажынкамі і стала аб’ектам дзейнасьці аднаго чалавека — войта, старасты ці дырэктара саўгасу — сутнас-
на тое самае — таго, хто мае ўсю паўнату ўлады ў вёсцы.
Натуральна, усё сказанае будзе адно толькі дапушчэньнем, калі словы не падмацаваць фактамі ды назіраньнем з натуры.
Зьміцер Бартосік:
Тое, што Менск — вялікая вёска, я чуў неаднойчы. Але на свае вочы ўбачыў толькі з самалётнага ілюмінатара. Зьверху на беларускую сталіцу адкрываецца дзіўная карціна. He разгледзіш тых паштовачных сюжэтаў з плойічай Перамогі ды праспэктам Скарыны. Але пабачыш нашмат цікавейшае, тое, чаго зь зямлі не заўважаецца. Паміж жылымі масівамі, паабапал шырокіх трасаў, уздоўж чыгу нак і рэк, па ўсёй сталічнай прасторы раскінуліся вёскі. Нават цяжка вызначыць, дзе сканчаецца тая вёска, і пачынаецца ўласна Менск.
СУХАРАВА
Ніякавата стаяць на вясковай вуліцы і ня чуць характэрных вясковых гукаў. Hi мычаньня кароў, ні крыкаў пеўня, хіба што сабака забрэша. Адчуваеш сябе альбо глухім, альбо акупантам, ад якога пахаваліся вяскоўцы. Альбо незнаёмцам, які бяз справы зайшоў у чужую хату. Менавіта так я адчуў сябе, калі ўвайшоў у Сухарава. Вялізную вёску, палову якой ужо зьеў горад Менск. Шматпавярховікі абышлі могілкі на пагорку і спыніліся перад старымі хатамі. Малады сухаравец Мікола,
які вяртаўся з гарадзкой крамы, аказаўся вельмі гаваркім.
— Ці вёска жыве, як вёска? Тут трымаюць жыўнасьць?
— Ужо не трымаюць. Таму, што карміць няма чым. Горад акружыў нас. Хаця травы тут ёсьць дзе накасіць. Але ж яна загаджана выхлапнымі газамі. Сад калгасны за горкай быў, там зрабілі парк. А кароў тут трымалі, дык яны ня сталі есьці траву, бо сабакі ўсё загадзілі. Во так і жывем. Быццам бы горад, а як была дзярэўня, так дзярэўня і засталася.
— Горад не прынес Вам ніякіх выгадаў?
— Вялікая выгада... Раней плацілі капейкі за зямлю, а цяпер плоцім тысячы. Падатак вырас, і больш нічога, усе выгады.
Пра былыя ліхія часіны Мікола згадвае з гумарам:
— Сухарава было нябеднае сяло. Бацька мой з маці да вайны. дзесяць гектар зямлі мелі. A калгас як пачаўся, усё гэта ў калгас здалі. Расказваў бацька, калі калгасу не было, дык такія камуны былі. Ну, сабралі ўсё ў камуну — жывёлу і іншае. I пастанавілі — будзем жыць у гэтай камуне. Ну, сталі купляць адзежу сабе з гэтых агульных грошай, разам ежу варылі. Калі парэзалі ўвесь скот, растрацілі ўсе грошы, камуна і разьбеглася. Такая вясёлая гісторыя была...
ПЯТРОЎШЧЫНА
Пралятаючы па шырокіх і простых менскіх праспэктах, мы не заўважаем і нават не зда-
гадваемся пра прыродны ляндшафтп тых мясьцінаў, што мільгаюць за вокнамі. Але варта толькі збочыць з вуліцы Чыгуначнай у вёску Пятроўшчына, каб зразумець, колькі сіл і сродкаў пакладзена горадам на нівэляваньне і выраўніваньне ўсяго, што замінае простаму руху па роўнядзі. Якая сотня мэтраў убок, і вы быццам ня ў Менску. Адкуль такія горы і западзіны? Якая пастаральная маляўнічасьць у краявідзе, складзеным з дамка на гары, азярка ў нізіне, зьвілістай дарогі, што губляецца за новым пад’ёмам. А за ім — таполевыя прысады, сьляды шляхецкай сядзібы. Калі б яшчэ не тралейбусны бразгат з вуліцы Сямашкі, і не вясковая цішыня падворкаў, дык і не паверыш адразу, што сёлета за два крокі пачнецца будаўніцтва станцыі мэтро «Пятроўшчына».
Пятроўшчына разрэзаная на тры часткі. Адна за Чыгуначнай вуліцай, другая — за праспэктамДзяржынскага.Атрэцяя паміж імі — адзін толькі дом, але ў аблозе дзьвюх ажыўленых трасаў ён выглядае няскоранай крэпасьцю. Антыподам вясковай хаце сьвеціцца нэонамі яркая аўтазапраўка, што разьмясьцілася насупраць. Я пагрукаўся ў дзьверы. Гаспадар супакоіў сабаку і прыемна зьдзівіўся маёй мове.
— Па-беларуску? А мы размаўляем на трасянцы. Просім тагда ў хату. Удаставерэніе есьць? A то патом паглядзіш, р-р-аз, і каўра ня стане...
Усяго чакаў, але толькі не такога разьвіцьця сюжэту. Напэўна, зьдзічэў я ў далёкім Менску, калі, як нейкае дзіва, успрымаю запрашэньне за стол. За сталом — вялікая бяседа. У гаспа-
дароў, сям’і Мялешкаў, госьці зь іншага канца гораду.А такое адчуваньне, што зь іншага гораду. Бо і віно, і закуска, і абстаноўка ў хаце абсалютна вясковая. Сьвятло запраўкі, што б’е ў вокны, па гэты бок выглядае, як зьзяньне нейкага НЛА.
— Віно! Будзеце піць, а патом яшчо можам даць і з сабой. За знакомстпва. Давайце. Нас тут зь месца ніхто ня строне, толькі чацьвёртая ўласьць...
Чым болей я адаграваўся вясковым віном у гэтых мілых людзей, тым больш адчуваў сябе стомленым падарожнікам у якім старадаўнім заезным двары. Пэрсанажам з аповесьці Яна Баршчэўскага. Загаварыла гаспадыня:
— Мы жывём, як у вёсцы. Нават яшчэ горш, чым у вёсцы. Бо няма нікакіх умоваў, і не прадбачыцца. Хазяйства я не магу дзяржаць, бо газ не магу правесьці, вадаправод я не магу сабе правесьці, бо нас зносяць з 1980-га году...
— А вы б хацелі памяняць гэтую хату на кватэру? — спытаўся я ў гаспадара.
— На кватэру? Чэсна гавара, я б памяняў на благаўстроены дом. Таму што я прывык на зямлі жыць... Давайце лепей раскажу другую гісторыю. Нальём толькі віна ігад гэта дзела... Сам я точна ня помню. Са старыны пайшло. Чаго называецца Пятроўшчына, а чаго называецца Рылаўшчына? Тут дзярэўня Дружба, раней называлась Рылаўшчына. Гэта ў це ўрэмена, відзіма, кагда была Северная вайна. Мінск меў магдэбурскае npaea, а Пятроўшчына была ўжэ населена. Так случылась, ехаў цар Пётар. I жыцелі выйшлі цара Пятра сустра-
каць. Чарку, скварку. Ну, цар праехаў. А жыхары той дзярэўні выйшлі, з-за хат паглядаюць, толькі рылы павысоўваюць. Ну, цар і сказаў: «Вунь тая першая дзярэўня, дзе з чаркайскваркай, хай будзе маім імем названая — Пятроўшчына. А тая, дзе рылы... Рылаўшчынай і будзе»...
Адсьмяяўшыся, гаспадыня згадала, якая раней была ў Пятроўшчыне рэчка. Тая самая, якой сёньня не разгледзіш з аўтамабільнага вакна:
— Калі пачала хадзіць у школу ў 1960-х гадах, край гораду быў — завод санцехзагатовак. Далей ужо нічога не было.Далей шлі палі. Пшаніца, лён, хадзілі з мамай лён палоць. I яшчэ хадзілі рэчку палоць — прачышчацьрэчку граблямі. Ой, якая рэчка была! Лугі заліўныя якія былі! Рэчка Шума называлася. Там вясной сустракаліся два патокі. Роў стаяў, што тут была чутна.
На разьвітаньне гаспадар гасьціннага двара сказаў наступнае:
— Праблема ў тым, што я тут радзіўся, тут жыву, і гэты кусок зямлі мне вельмі дораг. Я прэкрасна знаю, што гэты кусок зямлі намнога дарожэ стоіт, чэм двухкомнатная кварціра ці што там мне палагаецца. Таму, што я на этам куске зямлі, калі гэта будзе мой кусок, магу фальварак адстроіць.Але ж не даюць. Я вішу праміж небам і зямлёй. У гэтым уся сіграва заключаецца...
Пакуль Зьміцер Бартосік гаворыць зь вяскоўцамі-менчукамі, я гартаю стары «Геагра-
фічны слоўнік», што выдаваўся таўшчэзнымі тамамі напрыканцы 19 ст. I першае, што спыняе маю ўвагу — тагачасныя варшаўскія выдаўцы не перакручвалі назваў менскіх вёсак на польскі лад. А зьдзіўляе гэта таму, што такі факт цалкам супярэчыць стэрэатыпу, быццам гэта ў спадчыну ад падступных палянізатараў дасталіся нам сёньняшнія назвы многіх беларускіх гарадоў і вёсак. У выніку Берасьце мы называем Брэстам, Горадню — Гродна, а Менск — Мінскам. Дык вось, гартаньне «Геаграфічнага слоўніка» пераконвае, што гэта не зусім так. Скажам, менская вёска, якую сучасны энцыкляпэдычны даведнік пра сталіцу на расейскай мове падае як «Внльковгцнна», гэта значыць, у польскай інтэрпрэтацыі, у старым «Геаграфічным слоўніку» называецца па-польску Волкаўшчынай. Дык, можа, і самім апалячаным словам «Мінск» мы абавязаныя не палякам, a нейкім іншым гульцам у палітыку з тапанімікай?
Зусім «дзіцячае» пытаньне: чаму беларуская сталіца дагэтуль называецца не на беларускі, a на польскі манер? — сустракае ў адказ зацятае маўчаньне «дарослых». Дарэчы, апошнім часам «дзіцячае» пытаньне перастала падымацца наагул. Верагодна, таму, што яно невырашальнае ў стане аб’ектнасьці і з новай сілай загучыць толькі тады, калі горад перастане напавер быць скопішчам вёсак.
Стары «Геарафічны слоўнік» ляпідарна фіксуе знаёмыя менскія назвы. Часам, як з той Волкаўшчынай, іх удакладняючы. Скажам, засьценак Будзілава ў гміне Сеньніца, тры вяр-
сты ад Менску, трэба насамрэч называць Будзілавічамі.
А вось Весьнінка — ці ня той гэта раён на праспэкце Машэрава, які менчукі называюць «каменнымі джунглямі»? У «Слоўніку» гэта фальварак, 5 вёрстаў ад Менску, збудаваны ў прыгожым месцы, над шырокім ставом; глеба гліністая, ураджайная, лугі адборныя, лясы сасновыя. Спадчынная маёмасьць ВярыгаўДарэўскіх. Недалёка ад фальварку ў лесе ёсьць сьляды старажытнага замку, і тое месца называецца Замчышчам, а ў самым фальварку на дзядзінцы знаходзяць часта манэты часоў Жыгімонта Аўгуста.
КНІГІ ОНЛАЙН
