Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 520с.
2005
А вось — Зялёны Луг. Іх цяпер шмат, і тады было тры. Адзін зь іх — і ня вёска нават, а прыдарожная карчма на шляху да Тышкевіцкага Гарадка, 7 вёрст ад Менску.
Кальварыя. Стары прыгожы могільнік пад губэрнскім Менскам — піша ў «Слоўніку» аўтар артыкула Аляксандар Ельскі. Цяпер гэта амаль што цэнтар гораду. Мураваны касьцёл мае ўнутры карціны вядомага Яна Дамеля. Тут спачывае мноства асобаў, заслужаных для мясцовасьці і краю ўвогуле. Але іх імёны мала каму сёньня нешта гавораць — дадаю я ад сябе.
Побач з Кальварыяй — вёска Цівалі. Пра яе назву ня так даўна пісала «Наша Ніва»:
«Цівалі. Такую ж назву мае каскад вадаспадаў вышынёю 160 мэтраў на рацэ Аньён, прытоку Тыбру ў Цэнтральнай Італіі. Менавіта там імпэратар Адрыян і патрыцый Мэцэнат, чыё імя стала назыўным, мелі свае вілы. Там быў разьбіты парк з каскаднаю сыстэмай фантанаў.
Вось адкуль Цівалі — ад вадаспадаў. Гэткую ж назву меў і маёнтачак пад Менскам, побач з Кальварыяй. Рамантычныя прыхільнасці ўладальніка і, пэўна, прыродныя асаблівасьці паўплывалі на выбар назвы».
Цівалі апетыя сучаснымі менскімі бардамі. У Лявона Вольскага ёсьць адмысловы верш:
Я жыў ля вёскі Цівалі, ці мелі вы калісь мажлівасьць вось так — правесьці ўсё дзяцінства паблізу вёскі Цівалі?
Ці Валя там са мной гуляла ў пясочны замак, ці ня Валя?
Ці не! Бадай што, Віялета.
На жаль, забыўся я на гэта.
На жаль, я шмат на што забыўся.
Напрыклад, на сваё дзяцінства: на школу, на садок дзіцячы, на парты, дзёньнікі, задачы, на зорку, на чырвоны гальштук — на ўсё забыўся я амаль што.
На ўсё.
Адно, што толькі помню: я жыў ля вёскі Цівалі. Ці то над прорваю, ці ў жыце я жыў...
Нікому не кажыце.
А вось Крупцы, дзе Аляксандар Лукашэнка пасяліў сваю маці ў адмыслова збудаваным для яе доме. Гэта на праспэкце Машэрава, побач з новым футбольным манэжам. Вёска Крупцы слынная тым, што там зьявіўся людзям цудадзейны абраз, і цяпер будуецца храм. А яшчэ побач — вёска Дразды.
Дразды — вядомыя сёньня дыпляматычным скандалам і тым, што там жыве прэзыдэнт, у выніку чаго Дразды патрапілі ў песьню Віктара Шалкевіча пра таварышча Сапегу.
Між іншым, рэзыдэнцыя прэзыдэнта ў Драздах пабудаваная на месцы былога канцлягеру. I калі з Драздоў высялялі замежных дыпляматаў, прафэсар Мальдзіс зьвяртаўся да Ўрала Латыпава з прапановай вынесьці адтуль усе рэзыдэнцыі і зрабіць мэмарыял ахвярам нацызму. Маўляў, тады ня трэба было б тлумачыць замежным паслам, чаму іх адтуль выгналі. Аднак голас слыннага вучонага ня быў пачуты. Лукашэнка ў Драздах застаўся, а паслам патлумачылі іхнае выгнаньне прарывам каналізацыі. Вясковая фантазія і тут аддала перавагу рэчам канкрэтным і практычным, а не гарадзкой гісторыі і міталёгіі...
Козырава і Курасоўшчына, Лошыца і Малінаўка, Мядзьвежына і Пагулянка, Пярэспа і Серабранка, Чыжоўка і Шэпічы... He відаць канца гэтаму сьпісу.
А Грушаўка? — хіба ж ня вёска, пасярод якой разьлёгся аграмадністы комплекс былога НКВД, а пасьля Менскага апэратыўнага палка савецкіх унутраных войскаў? Тады, калі давялося там служыць, памятаю, галоўным прадметам гонару тамтэйшых абітальнікаў былі расповеды пра тое, як Менскі апэратыўны полк аднойчы ў 1968-м проста сярод ночы ўзьняўся з ложкаў і вылецеў у Прагу. Уся апэрацыя — ад пад’ёму да вылету — заняла літаральна пятнаццаць хвілін!
Тады начныя трывогі з выездам былі ўлюбё-
ным заняткам палкавых камандзіраў. I ўсё гэта моцна кантраставала з навакольным паўсонным рытмам жыцьця Грушаўкі — вёскі-вёскаю, што хавалася паміж страхавітымі гмахамі колішняга НКВД і баракамі Менскае тытунёвае фабрыкі.
А Шабаны? Таксама ўвайшлі ў бардаўскую песьню, на гэты раз — у песьню Зьмітра Бартосіка — як сымбаль менскай ускраіны і глухамані...
КАРЗЮКІ
Плаўна Сьвіслач-рэчка
Удаль плыве, бяжыць; Над крутым абрывам Панскі дом стаіць.
Зелянеюць вольхі Па краях ракі, Высяцца над імі Сумна Карзюкі.
Відзен горад здаля, Горад Менск стары, Пнуцца важна к небу Коміны, муры.
Гулка далятае Дзікі сьвіст машын Ды прыпеўкі жабаў 3 рэчкі і лагчын.
Гэта, між іншым, Янка Купала, 1911 год. Што ён рабіў у тых Карзюках, цяжка сказаць. Даведнікі пішуць — адпачываў.
Зьміцер Бартосік:
Чым прыцягнула ўвагу Янкі Купалы вёска Карзюкі, цяпер можна маляваць толькі ў сваім уяўленьні. Бо той Сьвіслачы, на беразе якой. стаяла некалі вёска, ужо няма. А ёсьць Чыжоўскае вадасховішча. I панскага дому (а меў на ўвазе паэт, думаю, Лошыцкую сядзібу ) ужо не відаць з-за дахаў вуліцы Чыжэўскіх — колішняга Ігуменскага тракту. I Менск ужо паўсюль і вакол. Дыміць кальцавая аўтатраса, шуміць Чыжоўка, далягляд закрыты кварталамі Серабранкі. А карзюкоўская старажылка Ганна Аляксееўна, да якой я завітаў, да гэтае пары. ня можа назваць сябе гараджанкай:
— Якой я магу быць гараджанкай. Я ў дзярэўні радзілася, я ў дзярэўні работала. Ну, вядома, мы блізка гораду жывём, мы не такія і адсталыя людзі. Мы ж відзім, як вядуць сябе людзі. Дык можна было навучыцца. Ну, водаправоду ў нас няма, канечне, гэта трэба вялікія грошы, каб ваду правесьці. У нас во калодзеж на дварэ. Тэлефоч ёсьць.А ніякіх больш удобстваў няма. Hi вады, ні ваннай, нічога. Жывем, як прадзеды і дзяды. Горад замнога патрабуе ад нас. Яны нам адводзяць 15 сотак, a астатняе хаіі бур’янее. Мы вас трогаць, гаварат, ня будзем, будзеце пользавацца. Ну, хто ж нам задарам дасьць пользавацца зямлёй. Зямля ж гасударственная, за яе ж трэба плаціць. Дык што ж, мы зусім такія глупенькія, не панімаем. Ня знаю, калі яны ўжо прыйдуць тутака рэзаць.
— Дык атрымліваецца, што лепш бы горад сюды і ня йшоў?
— Канечна. У сельсавеце нас ад дзядоў і прадзедаў зналі і нас уважалі.А горад думае, што мы нічога не заслужылі. А заслужылі мы больш, чым хто. Майго бацьку расстралялі, сына брата высылалі ў Германію, мяне ў 17 год вадзілі на расстрэл. Вось так. I чудам проста ад таго, што папаўся такі немец, чалавечны чалавек, я асталась жыва. Ну, а цяпер усім на гэта напляваць.
Рэчка, луг, гасьцінец, Горад, Карзюкі Разрываюць думкі На усе бакі.
Сам сабой ня знаеш, Што рабіць, як жыць: Ці ляцець у горад, Ці ў Карзюках сьніць?
Ці пайсьці гасьцінцам Долі ў сьвет шукаць? Ці рацэ, русалкам Галаву аддаць?..
РЫЛАВІЧЫ
Божа, які жах! Гэта першае, што падумалася, як толькі я збочыў з праспэкту Дзяржынскага ў вёску Дружба. Былую Рылаўшчыну. Ці то новая назва паўплывала на яе лёс, але адразу хочацца разьвярнуцца і пакінуць ад граха далей гэтыя крывыя хаты, з выгляду якіх адразу і не разьбярэш — а ці жывуць у іх
людзі? Перакошаныя платы, запыленыя шыбы, счарнелыя ад часу дахі. Закінутая фэрма з расхрыстанай брамай ня рэжа тут вока. Пасярэдзіне вёскі панылая вуліца крута спускаецца да азярца, на якім гуляюцца дзеці. Рылавец ці дружбавец гадоў сарака шпацыруе з маленькім сынам:
— Былі лугі. Во тут такія лугі былі і рачушка цякла. Невялікая такая, у Лошыцу ўпадала. Потым, калі пачалі будаваць Юга-Запад, гэтую зямлю па пойме ракі бралі на азеляненьне. Трэст «Азеляненьне» накапаў ямаў, a потым... Ссыпаюць мусар, там, там. Горад акружыў нас. Усё мяняецца.
— I ці шмат зьмянілася?
— На той горцы былі курганы. Там зэніткі стаялі ў вайну, потым зарасло кустарнікам. Грыбы там сабіралі. Курганы былі. Потым іх зраўнялі. Курганоў няма цяпер.
— Бліжэййіыя вашыя суседзі — гэта Пятроўшчына?
— Пятроўшчына, Дворышча, шмат вёсак. Курасоўшчына. Па маладосьці там, дзе цяпер ямы, быў стадыён. I мы з акружнымі дзярэўнямі ў футбол гулялі. А цяпер адны ямы...
Спадар накіраваў мяне да дзеда Рыгора, які трымае пчол. Дзед Рыгор выглядае моцна. Аднаногі, каржакаваты, гучны, слрытны, нягледзячы на калецтва, стары больш паходзіў на колішняга пірата, чым на калгасьніка.
— Скажыце, а хто-небудзь называе яшчэ вёску Рылаўшчына?
— Ёсьць. Я ў ёіірадзіўся, у гэтай Рылаўшчы-
не, яна называецца Рылаўшчына. Яе ў 1961 м годзе перайменавалі на Дружбу.
— А навошта?
— Ну, я ня знаю, навошта. Сьмяяліся: рыла, рыла, рыла. Гэта, напэўна, пан быў Рылоўскі такі, па-мойму. Можа быць, я паноў ужо ня помню. Я ад старых чуў, што нібы пан быў такі Рылоўскі. Маліноўскі — Малінаўка, Пятроўскі — Пятроўшчына. Па імені паноў давалі назвы.
МІХАЛОВА
Пасьля Рылаўшчыны-Дружбы вёска Міхалова ўражвае памерамі і багацьцем. Цагляныя дамы ў два паверхі, спадарожнікавыя антэны... Углыб вёска бяднее, але не да жабрацтва. Нават разваленая фэрма каля азярца не выклікае жалю. Хутчэіі абуджае шляхетны сум. Маўляў «няма таго, што раньш было». Крэпкі мужык у паношаным беларускім, далукашэнкаўскім міліцэйскім кіцелі вядзе каня. Гэта былы міліцыянт, а сёньня пэнсіянэр, дзядзька Дзіма.
— Вы сталі гараджанінам, ці ўсё ж засталіся вяскоўцам?
— Па-мойму, асталіся вяскоўцамі. У горадзе.
— А калі было лепш: калі была вёска, ці калі вёска акружаная мікрараёнамі?
— Нам горад не замінае, можна работаць, вясьці дамашнюю гаспадарку.
— I шмат хто тут апрацоўвае зямлю?
— Уся акруга. Дачнікаў многа. I так проста, для душы, харашо.
Гаспадар каня параіў мне зайсьці да міхалоўскага старажыла дзеда Сашы. Камяніца дзеда Сашы стаіць у прыгожым тупіку. Некалькі дамоў згрувасьціліся на гары, за якою ляжыць колішняе поле, на даляглядзе будуецца мікрараён Сухарава. Дзед Саша:
— Тут стаяў памешчыцкі дом, тут во, побач. Тут была рака ў нас, зьнізу працякала. Я купацца хадзіў. У памешчыкаў было культурна. Алея была, яны прахаджваліся. А далей былі прысады такія... клёны. Пад гэтымі прысадамі было заўсёды суха. I мы туды. бегалі. Калі лістапад, мама прымушала зьбіраць кляновыя лісьця. I хлеб яна пякла... дзеравянная лапата, цеста, кляновыя лісьця, і ў печ — шух. Гэта было красата. I мы бралі гэтую скарынку, націралі часнок, і ніколі зубы не балелі. Мама была мая красавіца жэншчына. Яна калісьці была ў памешчыка, выхоўвала дзяцей у іх. Пасьля вайны адзін прыяжджаў, маму любіў, сын памешчыцкі Вася. Памешчыкі самі не выхоўвалі, яны нянькам аддавалі дзяцей.
Дзед Саша шмат расказваў пра сваё жыцьцё, пра навакольле, пра партызанку. Але наймацнейшае ўражаньне, найбольш эмацыйнае, у яго пакінуў уласаўскі афіцэр, які ў кароткі тэрмін занядбаны саўгас ператварыў у бліскучую нямецкую гаспадарку:
— I вось гэты ўпраўляючы такую гаспадарку падняў, што такіх ураджаяў у нас, у Савецкім Саюзе, не было. Прывезьлі з Германіі зярно, жыта прывезьлі, і прывезьлі бульбу. У нас бульба была — такія бубачкі. Як пасеялі гэтую бульбу, як убралі ўраджай. 30—40 цэнт-
КНІГІ ОНЛАЙН
