Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
прывесці да ўдзелу ў пэўных падзеях або дзейнасці, пра якія інакш мала б хто ведаў (напрыклад, асаблівыя падзеі ў культурным жыцці, не самыя папулярныя віды аматарскага спорту).
Час, што траціцца спажыўцамі на прагляд тэлеперадач, прымусіў іх змяніць спажыванне іншых сродкаў інфармацыі: менш сталі слухаць радыё і хадзіць у кіно. Спынімся на спажыванні штодзённых газет. У 60-я гг. прэса была для амерыканцаў галоўнай крыніцай інфармацыі; яны лічылі, што яна найболып заслугоўвае даверу і падае ўвесь разнастайны па тэматыцы спектр падзей. Пачынаючы з 1970 г., тэндэнцыя мяняецца: галоўнай штодзённай крыніцай інфармацыі становіцца тэлебачанне, і хоць каля 25% амерыканцаў лічаць, што тэлевізійная інфармацыя вызначаецца тэндэнцыйнасцю, тым не менш, большасць разглядае яе як найбольш надзейную і найбольш поўную. Разам з тым трэба адзначыць, што друкаваная прэса застаецца важным сродкам масавай інфармацыі, якому аддае перавагу эліта і найбольш адукаваныя катэгорыі насельніцтва.
Нарэшце, важная традыцыя ў амерыканскіх даследаваннях звязана з задавальненнем, якога, як лічыцца, дасягаюць тэлегледачы праз выкарыстанне тэлевізара. Гаворка ідзе пра плынь, якая атрымала назву “Uses and Gratifications Research” (вывучэнне выкарыстання і задавальненняў). Гэтая праблематыка ўяўляе сабой паглыблены аналіз карыстання тэлевізарам індывідуумамі. Урэшце, можна лічыць, што змест адной і той жа тэлеперадачы можа выклікаць у розных спажыўцоў вельмі суб’ектыўныя і нават супярэчлівыя ацэнкі яе задавальняльнасці. Напрыклад, перадача, у якой ёсць сцэны гвалту, можа паслужыць для асобных індывідуумаў мадэллю паводзін, тады як асноўная частка аўдыторыі будзе глядзець яе выключна дзеля забавы. Падаецца, што амерыканскім тэлегледачам характэрна пэўная своеасаблівасць: яны выкарыстоўваюць тэлебачанне перш за ўсё як сродак забавы. У рэшце рэшт выбар канкрэтнага зместу і перадач для іх не мае значэння: яны лічаць, што тэлебачанне варта глядзець дзеля яго самога, выключна для задавальнення і разрадкі, якую яно дае незалежна ад зместу перадач.
БІБЛІЯГРАФІЯ: J. Backman, 1968; P.A. Baran et P.B. Sweezy, 1968; J. Baudrillard, 1972; J.G. Blumler, E. Katz. 1974; L. Bogart. 1972; C. Bonnange et C. Thomas, 1987; A. Cadet et B. Cathelat, 1968; G. Comstock, 1980; G. Comstock et alii. 1978; J. DeGuise, 1971; G. Du ran din, 1982; S. Ewen. 1983; R.E. Frank. M.G. Greenberg, 1980; J.K. Galbraith, 1968; C. De Gournay, P.-A. Mercier, 1988; A. Granou, 1974; A. Granou, Y. Baron, B. Billaudot. 1979; D.-L. Haineault et J.-L. Roy. 1984; A. Henn ion et C. Meade I, 1987; H. Joannis, 1981; J.-N. Kapferer, 1984; A. Katchourine, 1967; E. Katz et alii, 1 973; W.B. Key, 1 974; G. Lagneau. 1983; H.D. Lasswell, 1960; P. Lazarsfeld et R.K. Merton, 1966; H. Lefebvre. 1968; W. Leiss. S. Kline, S. Jhally, 1986; D. Lindon, 1976; J. Marcus Steiff. 1961. 1969; A. Marshall. 1920; M. McLuhan, 1967; D. McQuaiL 1987; R.K. Merton, 1965; T.P. Meyer et alii, 1980; E. Morin, 1962; J.P. Murray, 1980; V. Packard. 1963; S. Proulx, 1971; J.-F. Revel, 1966; E. Richard. 1965; R. Rochefort, 1993; B.D. Singer, I 986; G.A. Steiner, 1963; D. Victoroff, 1978; R. Williams, 1980; C.R. Wright, 1964, 1974.
Ill
ПРАБЛЕМА ЎПЛЫВУ СРОДКАЎ ІНФАРМАЦЫІ
9. Крытыка масавай культуры
Да 1940 г. навукоўцы, якія цікавіліся праблемай сродкаў інфармацыі, незалежна ад іх палітычнай арыентацыі згаджаліся з тым, што прэса, кіно і радыё маглі аказваць на людзей вялікі ўплыў: лічылася, што гэтыя сродкі здольны значна змяняць меркаванні і паводзіны індывідуумаў, якія выступалі ў ролі выбаршчыкаў або спажыўцоў. Падчас вайны, калі радыё, як здавалася, набывала ўсё большае значэнне, было прынята рашэнне правесці эмпірычнае даследаванне ў галіне сродкаў інфармацыі. Карл Хоўланд (Hovland), які кіраваў даследаваннямі сродкаў камунікацыі для амерыканскай арміі, праводзіў сістэматычныя назіранні за тым, як фармуюцца меркаванні ўнутры груп амерыканскіх салдат, што траплялі ў розныя эксперыментальныя сітуацыі пры выпрабаванні розных спосабаў пераканання. У той жа час Пол Лазарсфельд вывучаў матывацыі людзей, якія папаўнялі радыёаўдыторыю: чаму людзі з такой цікаўнасцю слухаюць радыёперадачы? Ён жа правёў і першыя эмпірычныя назіранні, параўноўваючы ўплыў, які, адпаведна, аказвалі прэса і радыё на фармаванне думкі выбаршчыкаў.
Такім чынам, пачынаючы з 40-х гг., на працягу прыблізна дваццаці год адбываўся працэс крышталізацыі сацыялагічных ведаў, якія датычыліся феномена сродкаў масавай інфармацыі, вакол дзвюх вялікіх плыняў. Першая, у асноўным крытычная і пабудаваная на разважаннях пра “масавую культуру”, выяўляецца больш філасофскай і спекуляцыйнай; яна ўспрыняла асноўныя тэндэнцыі еўрапейскай сацыялогіі канцаХІХ ст., каторая апісвае пераход ад традыцыйнага грамадства да эры мадэрнізму і “масавага грамадства”. Другая засяродзілася на эмпірычным вывучэнні “масавай камунікацыі” і выкарыстоўваючы каноны пазітывісцкага даследавання і аналіз вынікаў сістэматычных апытанняў імкнецца дэмістыфікаваць веру ў ідэю “ўсемагутнасці” сродкаў інфармацыі. Такім чынам, гэты двайны погляд на сродкі масавай інфармацыі — крытычны і эмпірычны — і вызна-
чыў, у асноўным, структуру даследаванняў у галіне масавай камунікацыі да канца 50-х гг.
Падобны антаганізм абумоўлены рознымі арыентацыямі, якія тады назіраліся ў еўрапейскай (крытычнай) і амерыканскай (эмпірычнай) сацыялогіі, што прымусіла Роберта Мертана (Merton) аднойчы сказаць, нібыта дэвізам сацыёлагаў крытычнага кірунку было: “Мы не сцвярджаем, што тое, што мы гаворым, — ісціна, але, прынамсі, гэта нешта значыць”, тады як дэвізам сацыёлагаў эмпірычнай школы, хутчэй за ўсё, было: “Мы не ведаем, што значыць тое, што мы гаворым, але, прынамсі, гэта праўда”. Нам уяўляецца, што такое разыходжанне філасофскага характару ўяўляе тым большую цікавасць, што яно, як здаецца, не пераадолена і па сёння і непрыкметна прысутнічае ў вельмі актуальных спрэчках наконт сацыяльных наступстваў “новых тэхналогій” у інфармацыі і камунікацыі. У гэтым раздзеле мы прадставім асновы і галоўныя элементы праблематыкі, якія ўнеслі ўклад у стварэнне канцэпцыі сродкаў масавай інфармацыі, зыходзячы з паняцця “масавая культура”. Затым, у наступным раздзеле, мы разгледзім асноўныя напрамкі эмпірычных даследаванняў, што ўнеслі ўклад у стварэнне сіметрычна процілеглых падыходаў да “масавай камунікацыі”, у адпаведнасці з якімі ўлада сродкаў інфармацыі з’яўляецца адноснай.
Еўрапейскія тэорыі масавага грамадства
Крытычныя выказванні наконт “масавай культуры” бяруць свой пачатак ад сацыяльных тэорый, якія былі распрацаваны ў другой палове XIX ст. і выкарыстоўвалі для апісання пераўтварэнняў, што адбываліся ў грамадстве ў сувязі з хуткай індустрыялізацыяй капіталістычнай Заходняй Еўропы, паняцце “масавага грамадства”. Для еўрапейскага грамадства ў перыяд 18501930 гг., калі ўзнікла ідэя масіфікацыі, былі характэрныя інтэнсіфікацыя і падзел працы, урбанізацыя, цэнтралізацыя механізмаў прыняцця палітычных рашэнняў, 146
павелічэнне і канцэнтрацыя транспартнай і камунікацыйнай сетак, з’яўленне палітычных рухаў, што было, у прыватнасці, звязана з пашырэннем выбарчага права на мужчынскую палову працоўных слаёў.
Ужо натуралісцкія і эвалюцыянісцкія мадэлі сацыёлагаў Комта (Comte) і Спенсэра (Spenser) вызначылі працэс, які вядзе да павелічэння сацыяльнай дыферэнцыяцыі. Гэтыя аўтары канстатавалі, што сегментацыя сацыяльных сувязей і аслабленне першасных груп вялі да ізаляцыі і адчужанасці індывідуумаў ва ўсё больш шырокіх сацыяльных групах. Потым такія сацыёлагі як Цёніс (Tonnies), Мэн (Maine), Зімель (Simmel), Дзюркгейм (Durkheim) і Вэбер (Weber), звярнуліся да праблем індустрыялізацыі і урбанізацыі: усе іх сацыяльныя тэорыі рабілі націск на эвалюцыю, што адбываецца ў напрамку ад простага да складанага, ад аднароднага да разнароднага, ад недыферэнцыяванага да дыферэнцыяванага. Яны падаюць гэты пераход як серыю дыхатамій: ад статута да кантракта (Мэн), ад грамады да грамадства (Цёніс), ад механічнай салідарнасці да салідарнасці натуральнай (Дзюркгейм), ад традыцыйнай да легальнарацыянальнай улады (Вэбер). Дзеля таго, каб сказаць, што нейкая сацыяльная сістэма з’яўляецца “масавым грамадствам”, адных толькі яе вялікіх памераў мала: могуць існаваць краіны і з вялікім насельніцтвам, якія не адносяцца да гэтай катэгорыі. Паняцце “масавага грамадства” звязана галоўным чынам з дзвюма характарыстыкамі: формай сацыяльных адносін, якія аб’ядноўваюць індывідуумаў, і тыпам існуючага сацыяльнага ладу. У масавым грамадстве, у структуры, дзе сацыяльны кантроль вельмі слабы (анамія), дамінуюць індывідуальная ізаляцыя і дэперсаналізацыя. Усё адбываецца такім чынам, нібыта гэтая гамагенізацыя паводзін у грамадстве, што прыпісваецца недыферэнцыраванай масе, ёсць парадаксальнай рэакцыяй ізаляваных індывідуумаў, якія страцілі адчуванне прыналежнасці да нейкай суполкі ў сацыяльныя структуры, каторая робіцца ўсё больш складанай і гетэрагеннай.
У гэтым усё больш індустрыялізаваным грамадстве, дзе прабіваліся першыя парасткі ліберальнай ідэалогіі, 147
“маса” сімвалізавала новыя ліберальныя ідэалы дэмакратыі, роўнасці і справядлівасці для ўсіх. Пры гэтым першая крытыка гэтага масавага грамадства прагучала з боку прыхільнікаў праарыстакратычнай і антыкапіталістычнай пазіцыі, якія не прымалі гэтай новай буржуазнай індустрыяльнай дэмакратыі, якая, на іх думку, падрывала асновы сацыяльнага парадку, заснаванага дагэтуль на традыцыях і спадчынных прывілеях. Так, філосаф Фрыдрых Ніцшэ ў кнізе “Сутонне куміраў” паказаў сваю варожасць да ўсякай формы эгалітарызму, якая магла б парушыць якасць традыцыйнай культуры эліты. Згодна з гэтай крытыкай, найбольшая пагроза страты “вялікай культуры” зыходзіла ад буржуазных каштоўнасцей, звязаных з дэмакратызацыяй, якія падахвочвалі “чалавека з масы” далучыцца да вялікай культуры. У гэтым выпадку ўзнікае рызыка, што апошняя будзе паглынута гэтай варварскай масай з ненаеытнымі і некантраляванымі запатрабаваннямі. Побач з гэтай крытыкай можна было б змясціць выказванні Хасэ Артэгі-і-Гасэта з яго працы “Бунт мас”, што ўпершыню была апублікавана ў выглядзе дзённіка, які друкаваўся ў адной мадрыдскай газеце на працягу 1926—1928 гг. На думку гэтага эсэіста, XIX ст. заклала аснову для радыкальна новых умоў існавання вялікіх сацыяльных мас XX ст., што стала магчымым ў выніку ўзаемадзеяння трох фактараў: ліберальнай дэмакратыі, сучаснай навукі і індустрыялізацыі. Аднак чалавек XX ст. хутка прызвычаіўся да гэтых новых умоў жыцця: у яго ўзнікла ўражанне, нібыта яму ўсё дазволена, і што на ім не ляжаць ніякія маральныя абавязкі. Артэга-і-Гасэт бачыў у гэтым сімптомы пэўнай формы эгаізму “чалавека з масы”, якога больш не турбавала нічога, акрамя ўласнага дабрабыту. Еўрапейская культура апынулася пад пагрозай новага масавага варварства, якое нібыта выйшла з-пад уплыву традыцыйнай культуры і некрытычна ўспрыняла новыя прагматычныя каштоўнасці тэхнікі і мадэрнізму.
КНІГІ ОНЛАЙН
