Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
Другі тып адмаўлення крытыкі масавай культуры звязаны з паказам таго, што ў гэтых даследаваннях сістэматычна прысутнічае тэндэнцыйнасць, якая выяўляецца ў прыпісванні сродкам масавай інфармацыі празмерна вялікага ўздзеяння на культуру і адносіны ў грамадстве. 3 аднаго боку, і некаторыя сацыёлагі культуры спрабавалі паказаць, што феномены сацыяльнага і куль-турнага дамінавання звязаны з растастайнымі і складанымі фактарамі, сярод якіх сродкі масавай інфармацыі маюць толькі адносную вагу. 3 другога боку, мы вернемся да гэтага ў наступным раздзеле, рабіліся спробы ўдакладніць з дапамогай эмпірычных даследаванняў у сферы масавай камунікацыі маштаб і рэальную 154
эфектыўнасць уздзеяння сродкаў масавай камунікацыі на індывідуумаў.
Брытанскі сацыёлаг Рэйманд Вільямс (williams) паспрабаваў пераадолець ідэалагічную дылему, перад якой, як здавалася, апынуліся ўдзельнікі спрэчак па праблеме масавай культуры, засяродзіўшыся на аналізе больш фундаментальных структур сацыяльнай фармацыі, што ўключаюць у сябе і тыя сістэмы, праз якія ажыццяўляецца распаўсюджанне культуры. Ён задумаўся над самім паняццем “масы”, якое, згодна з апошнім аналізам, ахоплівае сацыяльную, культурную і палітычную сферы жыцця працоўных класаў, што паўсталі ў працэсе індустрыялізацыі. Ён адверг, як каштоўнасна арыентаванае і заснаванае на апрыёрных ідэалагічных пастулатах, меркаванне, нібыта культура, што распаўсюджваецца праз новыя сродкі камунікацыі, з’яўляецца “ніжэйшай” і “пасрэднай” у сілу самога свайго масавага характару. Такія крытыкі надта часта забывалі, што вырашальным фактарам замацавання сацыяльнай і культурнай няроўнасці паўстае сістэма адукацыі. Аднак меркаванні адносна таго, што з’яўляецца “добрым з пункту гледжання культуры”, выказваюцца менавіта дамінуючай у плане культуры меншасцю, якую гэта сістэма адукацыі паставіла ў прывілеяванае становішча. Нарэшце, падобны культурны дуалізм з’яўляецца не больш як адлюстраваннем сацыяльнай структуры дамінавання, пры якой меншасць кантралюе сродкі распаўсюджання культуры, што забяспечвае захаванне і ўзнаўленне яе ўлады над большасцю.
У сваю чаргу сацыёлаг Рычард Хогарт (Haggart) У глыбокім даследаванні пад назвай “Культура бедных”, пабудаваным на этнаграфічных назіраннях над тым, як ствараюцца культурныя формы ў сацыяльна неспрыяльных асяродках, паспрабаваў высветліць, якім чынам змест сродкаў масавай інфармацыі пранікае ў народныя слаі, дзе яго адразу ж інтэрпрэтуюць і прыстасоўваюць у адпаведнасці з існуючымі ўмовамі. Гэтае даследаванне ўнесла ўклад у рэлятывізацыю ідэі ўсемагутнасці сродкаў масавай інфармацыі і звярнула ўвагу на сапраўдную небяспеку, звязаную з ужываннем паняцця “масавая 155
культура”. Хогарт канстатаваў, што значныя сферы паўсядзённага жыцця не падвяргаюцца ўплыву сродкаў масавай інфармацыі. Ен таксама настоўваў на магчымасці нейтралізацьіі эфектаў, якіх ад іх чакаюць, у сілу саміх характарыстык гэтага тыпу распаўсюджання культуры; гэту тэму пазней прадоўжыць Жан Бадрыяр. Безумоўна, у сувязі са сцвярджэннямі Рычарда Хогарта ўзнікае шэраг заўваг: пры тым, што яго этнаграфічная методыка падаецца вельмі дарэчы, калі трэба глыбока і “знутры” зразумець сутнасць некаторых культурных механізмаў паўсядзённага жыцця, яна, тым не менш, не дазваляе рабіць значныя статыстычныя абагульненні. Да таго ж гэтыя канстатацыі, якія датычаць адноснай неэс]іектыўнасці непасрэднага ўздзеяння сродкаў масавай інфармацыі на паводзіны індывідуумаў, не абавязкова азначаюць, што ў доўгатэрміновай перспектыве яны (СМІ) не аказваюць ніякага ўплыву праз уздзеянне на “культурны код” ці першасную матрыцу, з дапамогай якой кожны індывідуум будуе свае сацыяльныя адносіны. Гэты аспект, на які звярнуў увагу сацыёлаг Эдгар Морын (Morin)Нарэшце, Хогарт праводзіў свае этнаграфічныя назіранні ў гістарычных умовах, калі тэлебачання яшчэ не існавала. Гэта прымушае ставіцца да яго высноў як да адносных, зыходзячы з таго, што адпаведная эфектыўнасць кожнага сродка распаўсюджання культуры не абавязкова аднолькавая.
Масавая культура як сацыялагічны аб’ект
Імкнучыся выйсці за межы гэтых ідэалагічных спрэчак, Эдгар Морын у 1962 г. у выдатным эсэ “Дух часу” паспрабаваў разгледзець масавую культуру як сацыялагічны аб’ект. За сыходнае ён прыняў такое вызначэнне культуры, што ўпісваецца ў антрапалагічную традыцыю (“складаны комплекс нормаў, сімвалаў, міфаў і вобразаў, якія глыбока пранікаюць у свядомасць індывідуума, структуруюць яго інстынкты, арыентуюць яго эмоцыі”), і пазначыў яе адрозненні ад усякай нарма156
тыўнай канцэпцыі масавай культуры. Гэтая культура быццам бы ўтварае спецыфічную сістэму ў тым сэнсе, што яна створана ў адпаведнасці з нормамі індустрыяльнай вытворчасці і распаўсюджваецца сярод вялікай колькасці індывідуумаў праз сродкі масавай інфармацыі. Яна дадаецца да ўжо існуючых гуманістычнай, рэлігійнай і нацыянальнай культур. Фактычна, паміж гэтымі рознымі спецыфічнымі сістэмамі ідэнтыфікацыі і праецыравання ўзнікаюць складаныя і канкурэнтныя ўзаемаадносіны ўнутры кожнага індывідуума, які адначасова карыстаецца — у рознай ступені — некалькімі з гэтых набораў вобразаў, сімвалаў і міфаў.
Морын паспрабаваў не толькі вызначыць масавую культуру як спецыфічную, а не глабальную сістэму, але і зразумець эвалюцыю і трансфармацыю яе зместаў у іх сувязі з сацыяльнай сістэмай і гісторыяй. Апрача таго, ён пастараўся зразумець дыялектычную сувязь паміж эканамічным (вытворчасць, стварэнне, спажыванне) і псіхалагічным (праецыраванне, ідэнтыфікацыя, перадача) аспектамі. У сучаснай гісторыі ён выдзяляў тры перыяды:
— 1900—1930 : папулярны гарадскі перыяд, трыумф нямога кіно, якое само ўнаследавала традыцыі раманаў з працягам, што друкаваліся ў XIX ст.; гэта была эра, калі народ забаўляўся, уцякаючы ў свет мрояў; усё адбывалася так, нібыта зоркі нямога кіно былі “вышэйшымі міфічнымі істотамі”;
— 1930 —1955 (асабліва 1945 —1955) : апагей гукавога кіно прывёў да стварэння новай міфалогіі — індывідуальнага шчасця; разам з агульным уздымам узроўню жыцця ў ЗША і ў Еўропе народныя масы займелі вольны час і магчымасць весці “прыватнае жыццё”; у жыцці, як і ў кіно, культывавалася міфалогія “хэпі-энду”: імкненне да індывідуальнага шчасця, маўляў, можа пераадолець усе перашкоды;
— 1955 г. і пазней: крызіс шчасця і разбурэнне эйфарычнай міфалогіі прывялі да “праблематызацыі” прыватнага жыцця (праблемы спадарожніка жыцця, кахання, адзіноты); кіно перастала быць асновай масавай культуры; пачалося дамінаванне тэлебачання і адначасова з гэтым павелічэнне колькасці і дыферэнцыяцыя мадэляў, што прапаноўваліся сродкамі масавай інфармацыі.
3 другога боку, Абрахам Моль (Moles), які імкнуўся прааналізаваць дынаміку масавай культуры, абапіраючыся пры гэтым на тэорыю інфармацыі і кібернетыку, прапанаваў у 1967 г. цікавую сістэматызацыю пад назвай “Сацыядынаміка культуры”, што мела на мэце аб’яднанне праз кібернетычны падыход сферы культуры (якой аддае перавагу крытычная плынь) і сферы камунікацыі (якой аддаюць перавагу эмпірыкі). Сістэма распаўсюджання зместаў масавай культуры ў такім выпадку прадстаўлялася як бесперапынны і зменлівы цыкл абарачэння са зваротнай сувяззю. Творцы ствараюць новыя творы культуры, якія яны прадстаўляюць для першага кантролю ў пэўным мікраасяроддзі, і ўвесь гэты працэс вядзе да ўтварэння нейкай “сацыякультурнай карціны”, што ў сваю чаргу узбагачаецца падзеямі, каторыя адбываюцца. Сродкі масавай інфармацыі — набор дыферэнцыраваных каналаў, якія спараджаюць спецыфічныя спосабы ўспрымання, — ажыццяўляюць селекцыю і распаўсюджанне гэтых твораў, што паглынаюцца макраасяроддзем спажыўцоў, утвараючы масавую культуру, адкуль “адраджаюцца арыентацыі, палярызацыі і зваротныя сувязі”, якія вызначаюць дзейнасць творцаў. Праз апытанні і анкетаванні, што інфармуюць пра канкрэтныя ўмовы атрымання паведамленняў спажыўцамі, творца аказваецца “злучаным” з раўнадзейнай сваёй творчасці. Такім чынам, сацыякультурны цыкл прадстаўляецца закрытай сістэмай,, якая рэгулюецца па законах кібернетыкі. Верагодна, Моль у сваім аналізе пасунуўся далей за іншых у тым, што датычыць разумення з’яў культуры з пункту гледжання камунікацыі. Але ці не адсылае нас мадэль Моля да элітарысцкага погляду на культурную творчасць? Ці не пацвярджае яна вызначальную ролю творцаў, што знаходзяцца ў большай ці меншай ізаляцыі і на якіх аказваюць уплыў першыя рэакцыі на культурныя зместы з боку прывілеяванага мікраасяроддзя? Да таго ж гэта мадэль цалкам абмінае канфлікты, што існуюць паміж творцамі, і якія, тым не менш, з'яўляюцца важнай рысай індустрыі культуры, што ўлічваецца мадэллю Морана ў болыпай ступені. Мадэль Моля крытыкуецца таксама за свой “культуралізм”: гэты 158
цыкл не дазваляе вырашыць праблему сувязі паміж сістэмамі распаўсюджання культуры і сацыяльнай структурай. Ствараецца ўражанне, нібыта гэта замкнёная сама на сябе мадэль спрабуе растлумачыць культуру праз культуру. Ідэі прымаюцца апрыёрна. Моль не ставіць пытання пра іх генеалогію. Як яны ўзніклі? Як развіваліся? Адзіны знешні у дачыненні да цыкла элемент — рашэнні, што аказваюць уплыў на структуру сродкаў распаўсюджання. Характар рашэнняў тлумачыцца, на думку Моля, праз каштоўнасці, Але адкуль тады ўзяліся гэтыя каштоўнасці? Тэорыя культурнай палітыкі, якую спарадзіла гэта мадэль, пэўна, мае на ўвазе аўтаномію культурнай дзейнасці ў грамадстве; яна таксама падразумявае, што дзейнасць ў галіне культуры здольна выклікаць шырокамаштабныя змены ў грамадстве. Аднак трэба адзначыць, што дзейнасць у сферы культуры знаходзіцца ў дынамічным узаемадзеянні з усім комплексам адносін эканамічных і палітычных сіл, уласцівых для гэтага грамадства. Гэта неабвержана паказаў травень 1968 г.
Бібліяграфія: w. Benjamin, 1971; L. Bramson, 1961; R. Hoggart, 1970; M. Horkheimer, T. W. Adorno, 1974; N. Jacobs, 1964; M. Jay, 1977; D. McQuail, 1969; R. K. Merton, 1965; J.-L. Missika. D. Wolton, 1983; A. Moles, 1967; E. Morin, 1962, 1971, 1972; J. Ortega y Gasset, 1961; B. Rossenberg, D. M. White, 1957; R. Williams, 1961.
10. Эмпірычныя даследаванні эфектыўнасці сродкаў масавай інфармацыі
Фінансавая падтрымка фонду Ракфелера дапамагла сацыёлагу Полу Лэйзэрсфельду (Lasarsfeld) з дапамогай Фрэнка Стэнтана (Stanton) і Хэдлі Кантрыла (Cantril) стварыць у 1937 г. у Нью-Ёрку першае ў Амерыцы прадпрыемства, у задачу якога ўваходзіла вывучэнне таго, “што значыць радыё ў жыцці слухачоў”. Так нарадзілася “Даследчая служба радыё” (Office of Radio Research). Потым яна пераехала ў Прынстан, пазней, з 1940 г. канчаткова ўладкавалася пры Калумбійскім універсітэце ў Нью-Ёрку пад назвай “Бюро прыкладных сацыяльных даследаванняў” (Bureau of Applied Social Research). Шырока ўжываючы метады “сустрэчы на вуліцы” (entrevue par panel), гэтыя сацыёлагі імкнуліся выявіць ролю масавай камунікацыі ў фармаванні меркаванняў і прыняцці рашэнняў індывідуумамі. Іх галоўнымі аб’ектамі даследавання былі паводзіны выбаршчыкаў і пакупнікоў, а таксама выкарыстанне розных сродкаў масавай інфармацыі. Згодна з заключэннямі шматлікіх гістарыёграфаў навуковых даследаванняў у галіне камунікацыі, якія праводзіліся ў Амерыцы, гэтыя першыя эмпірычныя даследаванні сацыёлагаў эфектыўнасці сродкаў масавай інфармацыі былі рэакцыяй на ідэалагічныя дэбаты, што вяліся вакол праблемы масавай культуры ў 1940-я і 1950-я гг. Гэтыя сацыёлагі дакаралі крытыкаў масавай культуры за тое, што яны ніколі не абгрунтоўвалі свае заявы праверанымі ў адпаведнасці з дзеючымі ў галіне сацыялагічных навук правіламі дадзенымі. Такім чынам, гэта новая плынь эмпірычных даследаванняў паўстала ў выглядзе крытыкі мадэлі “масавага грамадства” і паставіла сабе на мэце вызначэнне комплексу навуковых фактаў, што датычаць сферы масавай камунікацыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
