Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
Другая група крытычных выказванняў наконт масавага грамадства і масавай культуры звязана з левай палітычнай думкай і прагучала ва ўмовах уздыму 148
еўрапейскага фашызму, рашуча выступіўшы супраць выказаных вышэй кансерватыўных ідэй, — гэта была крытыка нямецкіх філосафаў, што з 1923 г. аб’ядналіся ў Франкфурцкім інстытуце сацыяльных даследаванняў, якіх пазней будуць называць філосафамі Франкфурцкай школы. Яны крытыкавалі масавую цывілізацыю не ў імя кансервацыі мінулага, а хутчэй заклікаючы да рэвалюцыі, якая была б раўнацэннай “рэалізацыі спадзяванняў мінулага” — Хоркхаймер (Horkheimer), Адорно (Adorno)Бачна, у якім сэнсе франкфурцкія філосафы надавалі значэнне традыцыі. У адрозненне ад кансерватыўнай крытыкі, іх крытыка была выклікана зусім не “дэмакратычным” аспектам масавай культуры, а якраз наадварот: гэтая “аднамерная культура” (Маркузе) ні ў якай меры не супадала з сапраўдным працэсам культурнай дэмакратызацыі, бо яна выхоўвала канфармізм і жахлівую пакору сучаснага чалавека (Хоркхаймер). З’яўляючыся саўдзельніцай палітычнай улады, масавая культура прымала ўдзел у паступовым скасаванні аўтаноміі індывідуальнага суб’екта, які раней мог праяўляць свае “прэферэнцыі” ў тым, што датычыла эстэтычнага густу. Паколькі грамадская функцыя мастацтва палягае ў адкрыцці карціны “іншага грамадства” (якое адвяргаецца сучаснымі ўмовамі) і утопіі “абяцанага шчасця”, то само фармуляванне гэтай уяўляльнай рэвалюцыйнай рэальнасці ва ўмовах стандартызаванай і аднароднай культуры масавай цывілізацыі паступова выключалася. У гэтым выпадку грамадская функцыя масавай культуры была б раўназначнай дасягненню з дапамогай маніпулявання свядомасцю гарантыі таго, што грамадства прыме статус-кво. Мелася быць выкрытай таксама роля масавай культуры ва ўвекавечанні сацыяльнай несправядлівасці (Хоркхаймер).
Пры апісанні гэтай рэальнасці Хоркхаймер і Адорно выкарыстоўвалі паняцце “індустрыя культуры”. Паводле іх, элементы гэтай масавай культуры мелі характарыстыкі звычайнага тавара. Яны ствараліся ў залежнасці ад іх абменнага кошту на рынку, а не ад іх практычнай каштоўнасці як неад’емнай часткі аўтэнтычнага эстэтычнага вопыту, што караніцца ў традыцыі. З’яўляючыся аб’ектам маніпуляцый, гэтыя культурныя 149
каштоўнасці навязваюцца “зверху” індустрыяльнай сістэмай распаўсюджання, у якой пануюць капіталістычная мараль, фетышызм і логіка спажывання і выгады. Індустрыя прапануе культурныя даброты, змест якіх вызначаецца знешнімі эфектамі і стандартызацыяй, паўтарэннем і псеўдаіндывідуальнасцю, “аўра” каторых (Бенджамін — Benjamin) знікла пад ціскам тэхнічнай рацыянальнасці, эры механічнага рэпрадукавання твораў мастацтва.
Такім чынам, крытыкі еўрапейскага грамадства, што перажывае глыбокую трансфармацыю, як справа так і злева мысляць аднымі і тымі катэгорыямі: гэтае грамадства становіцца масавым.
Палеміка вакол масавай культуры ў Амерыцы
На сацыялагічную думку адносна сродкаў масавай інфармацыі ў Злучаных Штатах Амерыкі ў перыяд ад заканчэння Другой сусветнай вайны і да пачатку 60-х гг. глыбокі ўплыў аказала палеміка, што вялася вакол паняцця “масавая культура”, на якую спрэчкі еўрапейскіх тэарэтыкаў аказвалі непасрэднае ўздзеянне. Пры абагульненні зместу гэтых навуковых дыскусій нам падаецца цікавым выдзеліць два лагічныя ўзроўні, на якіх яны вяліся. На першым узроўні знаходзіцца ўласна крытыка масавай культуры (што процістаўляе яе традыцыйнай гуманістычнай культуры); на другім можна выявіць крытычны метапогляд тых, хто выступае супраць саміх падобных спрэчак (у прыватнасці, у імя дэмакратычнага плюралізму, сімвал каторага — масавая культура, адвяргаецца крытыка). Разгледзім гэтыя розныя палемічныя пазіцыі.
З’яў, якія можна было б назваць утваральнікамі масавай культуры, вельмі шмат: усякага роду масавыя забавы, відовішчы, масавае распаўсюджанне інфармацыі і рэкламы пры дапамозе мноства сродкаў і г.д. Аднак звычайна амерыканскія крытыкі масавай культуры атаясамлівалі яе са структураванымі масівамі зместаў, 150
што перадаюцца з дапамогай такіх сродкаў, як кіно, прэса, радыё і тэлебачанне. Яна мае тры характарыстыкі, якія падаюцца цэнтральнымі:
— гэтыя зместы шырока распаўсюджваюцца ў аўдыторыі, якая ў асноўным складаецца з працоўных мас, што ва ўмовах паступовага ўзбагачэння працоўных слаёў у Амерыцы ў пасляваенны перыяд далучыліся да сферы адпачынку і спажывання;
— гэтае масавае распаўсюджанне мае адпаведнікам стварэнне новага роду індустрыі, што забяспечвае вытворчасць культурных каштоўнасцей;
— у той ступені, у якой разлік рабіўся на шырокую публіку, выявілася неабходным пэўнае нівеліраванне эстэтычных крытэрыяў, што стала характэрным для гэтай масавай вытворчасці культурных каштоўнасцей, якая мае на мэце пэўную стандартызацыю зместу, каб мець магчымасць даносіць яго да як мага большай аўдыторыі.
Амерыканскія інтэлектуалы вялі зацятыя ідэалагічныя спрэчкі вакол узнікнення і ўсё больш відавочнага замацавання гэтай масавай культуры ў паўсядзённым жыцці грамадзян. У асноўным гэта новая культура ўспрымалася як ніжэйшая па сваім узроўні ў параўнанні з традыцыйнай або гуманістычнай культурай, да каторай якраз і належалі гэтыя прадстаўнікі сацыяльнай эліты, што так зацята спрачаліся аб эвалюцыі, якую перажывае іх грамадства. У той час як гэта гумашстычная культура стваралася элітай, эстэтычныя крытэрыі якой упісваліся ў даўно прызнаныя традыцыі літаратуры і мастацтва, калі паўставалі пачынаючы з XIX ст., творы мастацтва з’яўляліся прадуктам творчых актаў, што не залежалі ад магчымых спажыўцоў, новы рэжым масавай культуры функцыянаваў у адпаведнасці з абсалютна іншымі крытэрыямі творчасці, якія звязаны выключна з імператывамі камерцыйнай логікі масавага рынку. У гэтых суровых умовах шалёнай пагоні за выгадай быў заглушаны творчы патэнцыял дзеячаў культуры. Паколькі масавая вытворчасць мае на ўвазе звядзенне затрат да мінімуму, адбываецца стандартызацыя і “стэрэатыпізацыя” культурна значных зместаў, прызначаных для распаўсюджання: даводзіцца адзначыць, зыходзячы як 151
з шэнанаўскай тэорыі інфармацыі, так і з пункту гледжання крытыкі з гуманістычных пазіцый, істотную страту арыгінальнасці паведамленняў. Паводле крытыка Дуайта Мак-Дональда (MacDonald), масавая культура прывяла да гамагенізацыі зместаў і выклікала разбурэнне каштоўнасцей, што служылі эталонамі густу. Такім чынам, індывідуумы гублялі сваю здольнасць даваць ацэнку; яны рабіліся няздольнымі мець крытычныя меркаванні адносна элементаў культуры, якія іх акружаюць. У гэтай сітуацыі у тых, хто распаўсюджвае масавую культуру, быццам бы з’явілася магчымасць ажыццяўляць з дапамогай дэмагагічнай стратэгіі ўздзеянне на некрытычных спажыўцоў: гэтыя апошнія як бы не маглі выявіць розніцы паміж высокай якасцю культурных твораў з арыгінальным і інфарматыўным зместам, з аднаго боку, і культурнай беднасцю іншых твораў, якая хаваецца пад прыкрыццём сродкаў інфармацыі і паказным бляскам, з другога.
У сярэднечасавай перспектыве панаванне культурнай індустрыі прывяло да зніжэння ўзроўню эстэтычных і адукацыйных патрабаванняў: крытыкам масавай культуры будучыня культуры гуманістычнай уяўляецца змрочнай. Культура кнігі і пісьменства рызыкавала страціць свой уплыў, саступіўшы месца цывілізацыі, заснаванай на вобразе, культурны змест якой зведзены да лозунгаў або да “капсул” інфармацыі, каторыя лягчэй распаўсюджваць. Гэта эвалюцыя звязана з тым значэннем, што набылі спажыванне і вольны час для працоўных мас, вымушаных жыць у сацыяльных умовах, у якіх ім цяжка адчуваць сябе свабоднымі. Шукаючы лёгкіх забаў, каб ухіліцца ад прыгнятальнай працы, гэтыя масы знайшлі сабе прыемны прытулак у спажыванні, якое ім прапануюць сродкі масавай інфармацыі і рэклама. Шырока распаўсюджанае на пачатку 60-х гг. па ўсёй тэрыторыі Амерыкі тэлебачанне ўзмацняла, па словах такіх крытыкаў, як Гюнтэр Андэрс (Anders), гэтыя тэндэнцыі да культурнай адчужанасці. Паводле іх выказванняў, тэлебачанне разбурала адносіны ўнутры сем’яў і ператварала індывідуумаў у пасіўных і залежных гледачоў. Індывідуум ужо не імкнецца прысутнічаць пры падзеях, 152
4
бо падзеі самі прыходзяць да яго; ён больш не бачыць неабходнасці ўдзельнічаць у чымсьці непасрэдна, бо непасрэдны вопыт яму замяняе псеўдавопыт малога экрана. Згодна з Мак-Дональдам, цяжка было прагназаваць паляпшэнне такога стану спраў, бо здавалася, што масавая культура трапіла ў зачараванае кола: яе ўласнае ўбоства было адначасова і прычынай, і вынікам “культурнага ўбоства мас”.
Крытыка крытыкі масавай культуры
Адмаўленне крытыкі масавай культуры спароджана непрыняццем поглядаў тэарэтыкаў масіфікацыі незалежна ад іх правай ці левай арыентацыі. Гэта метакрытыка настойвае або на элітарызме інтэлектуалаў, што вядуць навуковыя дэбаты, або на іх нежаданні прыняць за рэальнасць звязаны з ліберальнай ідэалогіяй культуры плюралізм у Амерыцы, або на тэндэнцыйнасці іх аналізу, што праяўляецца ў перабольшанні ўплыву сродкаў інфармацыі на грамадства.
Так, Ляон Брамсон (Bramson) паспрабаваў экспліцытна выказаць погляд, што імпліцытна падзяляецца ўсімі тэарэтыкамі масавага грамадства і крытыкамі масавай культуры: сама ідэя масы непазбежна і адначасова спараджае ідэю эліты. Элітарны падыход утрымліваецца ў ідэалагічных пазіцыях крытыкаў масавай цывілізацыі незалежна ад іх палітычных поглядаў. Выказванні з нагоды масавасці з левых ці з правых пазіцый ні ў якім разе не насілі характар навуковых прапаноў, якія можна пацвердзіць або абвергнуць; яны хутчэй утрымліваюць пэўныя каштоўнасныя меркаванні, што адмаўляюць стары лібералізм на карысць сучаснаму. Такім чынам, метакрытычная пазіцыя Брамсона палягае ў тым, што ён паказвае імпліцытны погляд на свет, які ўтрымліваецца ў выказваннях крытыкаў масавай культуры: погляд на грамадства як на іерархічна арганізаваную (на карысць элітарных слаёў) структуру, варожае стаўленне да культурнага лібералізму, адмаўленне магчымай мабільнасці мас і культурных меншасцей.
Спрабуючы акрэсліць “пазітыўныя” аспекты гэтых, звязаных з масіфікацыяй, з’яў, сацыёлаг Эдвард Шылз (Shils) разглядае крытыку масавай культуры як аднабаковую і сляпую атаку на амерыканскае грамадства. На яго думку, лічыць, што развіццё сродкаў інфармацыі магло стаць адзінай прычынай разбурэння маральных і інтэлектуальных каштоўнасцей Амерыкі — гэта грубая гістарычная і сацыялагічная памылка. Ён адвяргае пашыранае сярод крытыкаў масавай культуры перакананне ў тым, што масавая культура замяняе “вялікую культуру”, якая быццам бы з’яўляецца вечнай каштоўнасцю і цяпер стаіць на шляху, які прывядзе да яе немінучай пагібелі. Звяртаючыся да цяжкіх сацыяльных умоў існавання працоўных слаёў у ранейшыя часы, ён задае пытанне, на якой падставе гэтыя інтэлектуалы, што стаяць на элітарысцкіх пазіцыях, лічаць, быццам гэта масавае пашырэнне культурных даброт не ёсць развіццё і паляпшэннем культурнага асяроддзя ў параўнанні з мінулым. Ці не з’яўляюцца магчымасці праслухаць па радыё канцэрт або атрымаць доступ да твора літаратурнай класікі праз кішэннае выданне відавочнымі прыкметамі культурнай дэмакратызацыі, што стала магчымай дзякуючы масавай вытворчасці твораў культуры? Чаму трэба лічыць, што спажыванне гэтых культурных даброт у дадзеных умовах вядзе да павярхоўнага і скажонага культурнага вопыту? Дзе ж жывуць гэтыя інтэлектуалы, што яны не бачаць нічога, акрамя “культурнага ўбоства”?
КНІГІ ОНЛАЙН
