Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
Шылер выявіў у справаздачы камісіі Мак-Брайда пэўную “шызоідную двухсэнсоўнасць”: прапаведуючы гранічную асцярожнасць пры ўвядзенні новай тэхнікі і адначасова хуткае асваенне гэтых новых сродкаў, што забяспечаць стварэнне неабходных для Новага Парадку інфраструктур, аўтары справаздачы ставяць чытача ў цяжкае становішча. Гэтая заблытанасць у выказваннях членаў камісіі была, паводле Шылера, наступствам негрунтоўнасці праведзенай імі працы; іх даследаванні, якім не ставала выбіральнасці, не здолелі ўлічыць дынаміку развіцця тэхнікі інфармацыі і камунікацыі ў свеце. Гэтае развіццё цалкам вызначалася сусветнай камерцыйнай капіталістычнай сістэмай, якая арыентуе яго ў адпаведнасці з меркантыльнымі інтарэсамі і мэтамі транснацыянальных карпарацый. Акрамя таго, як лічыць той жа аўтар, гэтыя карпарацыі прывязваюць гэтае развіццё да задавальнення спецыфічных патрэб ваеннапалітычнага істэблішменту вялікіх капіталістычных дзяржаў.
Праблеіматыка грамадскай прасторы
Праблематыка грамадскай прасторы, якая бярэ свой пачатак у філасофскім дыскурсе сучаснасці, стала крыніцай шматлікіх пастановак пытанняў у розных галінах сучасных грамадскіх навук. У палітычнай тэорыі яна адкрыла арыгінальныя шляхі асэнсавання трансфармацый дэмакратыі ў складаных грамадствах; у сферы права яна ўяўляе інтарэс для спецыялістаў у галіне тэорыі сацыяльнай дзяржавы; у сферы гарадской антрапалогіі яна натхніла даследчыцкую плынь з этнаграфічнай і этнаметадалагічнай арыентацыяй, што доўжыць традыцыю прац Чыкагскай школы і датычыць назіранняў за жыццём і сацыяльнымі адносінамі ў грамадскіх месцах у гарадах. У апошнім выпадку грамадская прастора разглядаецца першапачаткова як канкрэтная фізічная прастора, у якой перамяшчаюцца людзі: гэта падыход, які адрозніваецца ад таго, што звычайна выкарыстоўваецца ў большасці філасофскіх або сацыялагічных прац, каторыя 222
вызначаюць грамадскую прастору як нематэрыяльную і сімвалічную прастору, дзе адбываецца абмеркаванне практычных і палітычных пытанняў, якія цікавяць членаў грамадства поліса.
У сферы грамадскіх навук і камунікацыі гэтая сацыяльна-палітычная праблематыка набыла вялікае значэнне пятнаццаць гадоў назад у сувязі з рознымі інтэрпрэтацыямі твораў філосафа Юргена Хабермаса (Habermas), які прапанаваў камунікацыйную мадэль грамадскай прасторы.
Імкнучыся ў сціслым выглядзе прадставіць шматлікія эмпірычныя шляхі, адкрытыя ў працах даследчыкаў камунікацыі, што сугучныя гэтай шматграннай праблематыцы, розныя даследаванні можна было б падзяліць на тры асноўныя напрамкі:
— перш за ўсё крытычныя артыкулы і працы, якія датычаць ахопленасці грамадскай прасторы сродкамі масавай інфармацыі і новых умоў, якія мае на ўвазе новы феномен, зах.авання або ажыццяўлення дэмакратыі;
— працы, аб’яднаныя вакол мадэлі “функцыі вызначэння прыярытэтаў” (agenda-setting research) сродкаў масавай інфармацыі, якая ўпершыню была сфармулявана ў 1972 г. і першапачаткова імкнулася зразумець механізм узаемадзеяння паміж іерархіяй важнасці, што надавалася сацыяльным мэтам пры асвятленні іх у сродках масавай інфармацыі, з аднаго боку, і значэннем, каторае надаецца гэтым самым мэтам грамадскацю, з другога;
— апошнія даследаванні, якія зарыентаваны або на “кадрыраванне” інфармацыі, або на “грамадскае ўспрыманне падзей”; у гэтых даследаваннях робіцца спроба зразумець механізмы, з дапамогай якіх прыцягваецца ўвага грамадскасці да пэўных сацыяльна значных праблем або падзей, як яны будуюцца з сацыяльнага пункту гледжання ў ходзе самога працэсу іх функцыянавання ў сродках масавай інфармацыі.
Прыгадаем таксама, але ў далейшым на іх спыняцца не будзем, даследаванні, інспіраваныя тэорыяй “спіралі маўчання”, што ўпершыню была прадстаўлена ў 1972 г. Элізабэт Ноэль-Нойман (Noelle-Neumann),' — тэорыяй, безу223
моўна, цікавай, але цяжкай для абагульнення, каб растлумачыць працэсы фармавання грамадскай думкі. Яна не прывяла да ўзнікнення значнай плыні даследаванняў, акрамя прац, выкананых навуковымі калектывамі пад кіраўніцтвам Э. Ноэль-Нойман. Галоўны тэзіс гэтаай аўтаркі заключаецца ў вызначэнні грамадскай думкі як думкі, якую можна выказаць публічна, не рызыкуючы трапіць у ізаляцыю. Падобная логіка вядзе да міметычных паводзін, якія ўдзельнічаюць у стварэнні дамінуючай грамадскай думкі.
Перш чым больш дэталёва прадставіць гэтыя розныя даследчыцкія плыні, спынімся крыху на тым, што сабой уяўляе паняцце грамадскай прасторы. Як нагадвае Луі Керэ (Quere), гэтае паняцце ўтрымлівае дзве асноўныя ідэі, што выяўляюць дзве манеры вызначаць і разглядаць грамадскую прастору.
Першая — ідэя “грамадскай сферы” свабоднага выяўлення. У гэтым выпадку грамадская прастора бачыцца як прастора камунікацыі, у каторай у выніку дыскусій паміж яе ўдзельнікамі, што звяртаюцца да рацыянальных аргументаў, узнікае грамадская думка. Мы маем перад сабой канцэпцыю грамадскай прасторы, блізкую да прапанаванай Юргенам Хабермасам. У гэтай грамадскай сферы грамадская думка засноўваецца на “розуме”, паколькі яна ўзнікае пры супастаўленні аргументаў, што апелююць да розуму.
Другая — ідэя “грамадскай сцэны”. Тут перад вачамі “публікі” паўстаюць “акторы”, а таксама сацыяльныя дзеянні, падзеі або сацыяльныя праблемы. Пры другім падыходзе ўвага назіральніка занята не рацыянальнымі аргументамі актораў: на грамадскай сцэне адбываецца хутчэй працэс перадачы галоснасці, які робіць з падзеі, акцыі, праблемы, актора прадстаўленне на грамадскай сцэне. Што, напрыклад, прыцягвае ўвагу грамадскасці ўсёй краіны да нейкай мясцовай падзеі? Гэтая канцэпцыя сугучная палітычнай філасофіі Ханны Арэнт (Arendt), якая сумняваецца ў ідэі абавязковага ўзнікнення ісціны ў працэсе сутыкнення і барацьбы рацыянальных аргументаў удзельнікаў дыскусіі. Грамадская прастора, вызначаная як “сцэна для выхадаў”, патрабуе прысут224
насці гледачоў, здольных звынесці адносна важных элементаў, выстаўленых на ўсеагульны агляд. Яшчэ раз паўторым — гаворка не ідзе пра абавязкова рацыянальнае меркаванне: гэта меркаванне ацэначнае, “меркаванне густу”, якое знаходзіцца бліжэй да эстэтыкі, чым да рацыянальнага мыслення. У гэтай другой мадэлі грамадскай прасторы дзве сілавыя лініі ўтвараюцца паняццямі магчымасці назіраць і рабіць высновы.
Найбольш акрэсленая ідэя грамадскай сферы — як прасторы, у якой адбываецца абмеркаванне практычных і палітычных пытанняў і ў якой здольнасць адных членаў грамадства пераконваць другіх звязана галоўным чынам з рацыянальнасцю аргументацыі, — набыла развіццё ў філосафа Хабермаса. У дадзеным выпадку грамадская прастора выступае ў якасці пасрэдніцкай інстанцыі паміж дзяржавай і цывільным грамадствам. У Хабермаса мы сутыкаемся з рацыяналісцкай і камунікацыйнай мадэллю грамадскай прасторы, што разглядаецца як прастора для правядзення дыскусій. Другая ідэя — тэатральнай сцэны, што была высунута філосафам Ханнай Арэнт, — арыентуе назіральніка на фенаменальны аспект палітычнай дзейнасці, якая адбываецца ў грамадскай прасторы. Крыніцай меркаванняў, што фармуюцца ў гледачоў, “успрымальнікаў” палітычнай дзейнасці на грамадскай сцэне, якія здольны нарадзіць новы “здаровы сэнс” для той прасторы, да якой яны належаць, з’яўляюцца “вынікі іх разважанняў”. Арэнт прапануе эстэтычную мадэль грамадскай прасторы, якая радыкальна адрозніваецца ад мадэлі Хабермаса.
Як бачым, філосафы прапануюць два непадобныя адзін на аднаго кананічныя вобразы грамадскай прасторы, даючы кантрасныя ацэнкі сучаснай палітычнай культуры. Для Арэнт узорная мадэль — грэчаская грамадская прастора: агора, фізічнае месца, дзе грамадзяне сустракаюцца для абмеркавання палітычных спраў поліса. Як піша Жан-Марк Феры (Ferry), тут мы маем справу з “выяўленчай эстэтыкай прадстаўлення самога сябе, калі кожны павінен “праявіць сябе”, каб дамагчыся славы”. У такім выпадку рацыянальнасць аргументацыі адыгрывае хутчэй інструментальную, чым камуніка. „ , 225
8 Выбух камунікацыі
цыйную ролю: “рацыянальнасць, што звязана не з абмеркаваннем мэт, якія стаяць перад полісам, а з належнай адаптацыяй сродкаў, каторыя павінны быць задзейнічаны для дасягнення нейкай зададзенай мэты, што не падлягае абмеркаванню”.
Для Хабермаса кананічная мадэль — буржуазная грамадская прастора, якая была створана ў эпоху асветніцтва: публічная крытыка палітычнага панавання ў імя буржуазнай маралі роўнасці, пошук ісціны ў аргументаванай і рацыянальнай публічнай дыскусіі, прыняцце прынцыпу вывучэння і выпрабавання сілы сваіх аргументаў на публіцы — вось некаторыя пастулаты, на каторых грунтуецца прынцып публічнасці гэтай грамадскай сферы, прапанаваны асветнікамі. У апублікаванай у 1962 г. працы Хабермаса пад назвай ‘Трамадская прастора: археалогія публічнасці як асноватворнага аспекту буржуазнага грамадства” гаворыцца якраз пра гэтую мадэль, якую ён рэканструяваў з дапамогай гістарычнага даследавання. Гэтая мадэль, створаная ў духу праекта 1962 г., што сілкаваўся крытычнай сацыяльнай тэорыяй, уяўляла для Хабермаса нейкі крытычны эталон, з дапамогай каторага ён мог бы ставіць дыягназы тыпам грамадства, што існавалі ў яго час. Пасля 1981 г. і публікацыі сваёй “Тэорыі камунікацыйнага дзеяння” філосаф, здаецца, адмовіўся ад гэтай ідэальнай тыпізацыі буржуазнай грамадскай прасторы, што ўяўляла сабой падыход надта блізкі да прагрэсісцкай філасофіі гісторыі, якую ён у далейшым не прымаў. Сёння ён грунтуе свой крытычны падыход на тэорыі камунікацыйнага дзеяння і сацыяльнай рацыянальнасці.
Паводле Луі Керэ, адно са слабых месцаў пазіцыі Хабермаса — няздатнасць аналізаваць грамадскую прастору не як нарматьіўны эталон у рамках крытычнай сацыяльнай тэорыі, а як фенаменальную рэальнасць. Гэтай акалічнасцю, на думку Керэ, абумоўлена зацікаўленасць у такім падыходзе да грамадскай прасторы, які дадаткова засноўваецца на ідэях X. Арэнт. Для гэтага філосафа пытанне меркавання павінна быць аддзелена ад пытання ісціны: рэгістр фармавання меркавання знаходзіцца ў залежнасці ад таго, што думаюць гледачы; уяў226
ляецца, што ён у большай ступені адносіцца да пераканання і да нейкага ўзроўню сапраўднасці, які не залежыць ад рэгістра ісцінасці і ад рацыянальнай аргументацыі.
Што ж уяўляе сабой грамадская прастора сёння? Ці існуе яшчэ сімвалічная прастора, якая не залежыць ні ад улады, ні ад грошай, у каторай можна было б рацыянальна і крытычна абмяркоўваць практычныя і палітычныя пытанні, што цікавяць большасць грамадзян? Зрэшты, ці самі гэтыя грамадзяне яшчэ захавалі цікаўнасць да “грамадскай справы” настолькі, каб мець густ да выпрацоўкі палітычных меркаванняў? Ці можна сёння яшчэ казаць пра цэласную грамадскую прастору? Ці не маем мы сёння, як гаворыць і Хабермас, мноства аўтаномных грамадскіх прастораў? Гэтыя прасторы ўяўляюцца аўтаномнымі на той падставе, як піша Керэ, што “яны не выкліканы і не арганізаваны палітычнай сістэмай для забеспячэння яе ўзрастальных патрэб у легітымізацыі”. Іх шмат таму, што яны ў высокай ступені дыферэнцыяваны, няпоўныя, структурна падзелены на мясцовыя або міжрэгіянальныя сеткі, адносяцца да самых розных асяроддзяў: літаратурных, палітычных, сродкаў масавай інфармацыі і г. д. Есць меркаванне, што з выбухам камунікацыі і надыходам таго, што Феры назваў “грамадствам сродкаў інфармацыі”, якое нібыта павінна выцясніць “масавае грамадства”, сродкі масавай інфармацыі сёння ўдзельнічаюць у стварэнні гэтых розных грамадскіх прастораў. Яны сапраўды сталі іх асноўным стваральным фактарам. У сувязі з гэтым узнікае неабходнасць у пастаноўцы новых пытанняў, што тычацца новых умоў дэмакратызацыі грамадства.
КНІГІ ОНЛАЙН
