Выбух камунікацыі
Нараджэнне новай ідэалогіі
Філіп Брэтон, Сэрж Пру
Памер: 336с.
Мінск 1995
чалавека”, — настолькі радыкальная антрапалагічная канцэпцыя, што ляжыць у аснове грамадства камунікацыі.
Потым ідзе стварэнне новай ідэалогіі — ідэалогіі камунікацыі. Яна ўяўляла сабой альтэрнатыву ідэалогіям варварства, сутыкненне якіх выклікала новую “Трыццацігадовую вайну”, што, як сказаў Джодж Штайнер (Steiner) спусташала свет з 1915 па 1945 гг. Новая ідэалогія, вызначыўшы ў якасці “ворага” шум, энтрапію, дэзарганізацыю, сваім поспехам часткова, безумоўна, абавязана таму факту, што яна паўстае як ідэалогія без ахвяр ва ўмовах, калі халодная вайна і пагроза ядзернага халакосту прыйшлі на змену самай крывавай вайне, калінебудзь зведала чалавецтва.
I нарэшце, праект новага грамадства — “грамадства камунікацыі”. Гэтая новая сацыяльная утопія ў тым выглядзе, як яе ўяўляў бацька кібернетыкі, мае дзве адметныя рысы: з аднаго боку, гэта будзе сацыяльная арганізацыя, прызначаная для распаўсюджання інфармацыі; з другога боку, машыны, у прыватнасці, машыны, што выкарыстоўваюцца для камунікацыі, адыгрываюць у ім вырашальную ролю. Галоўная прычына існавання гэтага новага грамадства — ўзрастанне энтрапіі, што дэзарганізуе чалавечае грамадства і, натуральна, вядзе да яго разбурэння.
Вядома ж, Норберт Вінэр не быў першым, хто падкрэсліваў значэнне камунікацыі ў чалавечым грамадстве. Іншыя навукоўцы ўжо звярталі ўвагу на гэтую тэму на пачатку XX ст., у прыватнасці, такія антраполагі, як Г. X. Мід (Mead), або з 1936 г. Грэгары Бэйтсан (Bateson)Сіла мыслення Вінэра палягала на тым, што ён цалкам перамяніў акцэнты, прадставіўшы камунікацыю не як “важную тэму”, але як цэнтр усяго, і на аснове гэтага пабудаваў новую утопію.
Пагроза сацыяльнай лучнасці
У першай частцы гэтай кнігі мы бачылі, што значэнне метадаў камунікацыі ў асобныя перыяды гісторыі заходняга грамадства (Рымская рэспубліка, Адраджэнне, 262
Французская рэвалюцыя) нечакана ўзрастала. У іншыя ж моманты, нават калі гэтыя базавыя метады, напрыклад, кніга, існавалі, яны не выкарыстоўваліся для мэт камунікацыі на сістэматызаванай аснове. Мы падкрэслівалі, наколькі метады камунікацыі, іх развіццё і выкарыстанне залежалі ад глыбокіх сацыяльных зменаў.
Падобна на тое, што вялікія гістарычныя моманты, падчас якіх сацыяльная камунікацыя інтэнсіўна развівалася, адпавядаюць перыядам, калі адбываліся значныя трансфармацыі самога ўялення пра чалавечую асобу і яе месца ў сацыяльнай групе: усталяванне інстытута рымскага грамадзянства і ідэі грамадскага дагавора ў антычную эпоху або такое неверагоднае змяненне, якім сталася сцвярджэнне паняцця суверэнітэту народа падчас Французскай рэвалюцыі. 3 таго моманту, як сацыяльная група была вызвалёна ад улады пэўнага суверэна, і пасля таго як, праз наданне статусу грамадзяніна. сталі адрозніваць індывідуумаў, камунікацыя і яе метады пачалі выконваць вельмі істотную функцыю: утрымліваць індывідуума ў групе, забяспечваць пастаянную грамадскую сувязь.
Інтэнсіўнае развіццё камунікацыі і яе метадаў, пачынаючы з канца XVIII ст., безумоўна, звязана з падзеннем манархіі ў Францыі і, у прыватнасці, з пакараннем смерцю караля, сімвалічны зарад якога быў велізарным і зрабіў неабходным перабудову існаваўшых у грамадстве сувязей. Цяпер мяняўся напрамак камунікацыі: з вертыкальнай — паміж суверэнам і яго падданымі — яна рабілася пераважна гарызантальнай і ажыццяўлялася паміж грамадзянамі з роўнымі правамі. Пры адсутнасці суверэна грамадская прастора па сутнасці магла ўтварыцца толькі вакол камунікацыі і яе метадаў. Рэнэ-Жан Раволь (Ravault) падкрэслівае ў сувязі з гэтым, што “адначасовае ўзнікненне сучаснага ладу жыцця і камунікацыі заснавана на двайной падмене. Бога замяняў картэзіянскі розум, а паняцце грамады замянялася паняццем індывідуума”. Ен дадае, што “менавіта гэтая апазіцыя грамады і індывідуума дазваляе добра зразумець адзін з ключавых аспектаў адметнасці сучаснай амерыканскай канцэпцыі камунікацыі і ўбачыць, у чым яна прынцыпова супярэчыць канцэпцыі культурнай сама263
бытнасці, якая з’яўляецца не чым іншым, як рэстаўрацыяй (пад выглядам культурнай супольнасці, якая такім чынам абагаўляецца) сілы, што пераўзыходзіць індывідуума...”
“Ідэалогія” камунікацыі, што нарадзілася ў 40-я гг. ва ўмовах амерыканскага грамадства, вядома ж, узяла на ўзбраенне гэтыя канцэпцыі сацыяльнай згуртаванасці. Але да апалогіі “адрыву ад каранёў”, “мабільнасці” і “экстэрытарыяльнасці”, што сталі каштоўнасцямі, на якіх будуецца структура “сучаснага грамадства”, яна дадала яшчэ адзін параметр: пагрозу, што навісла над усім грамадствам у цэлым, над той групай, якую ўтварае чалавечы род у сваіх адносінах са светам. Грамадству пагражае, як кажа нам Вінэр, энтрапія, разбуральная сіла, што падрывае яго знутры. У далейшым гэтая аргументацыя шырока выкарыстоўвалася, каб апраўдаць выкарыстанне камп’ютэраў, якое стала неабходным з-за пагражальнага ўзрастання складанасці грамадства, што несла ў сабе патэнцыял разбурэння. Уключэнне ў сацыяльную праблематыку гэтай пагрозы ў вялікай ступені звязана, відавочна, з трагічнымі падзеямі, якія скаланулі сярэдзіну XX ст.
Новая ідэалогія
Нараджэнне ідэалогіі з моцнай утапічнай танальнасцю, каторая суправаджае з таго часу метады камунікацыі, можа быць аднесена да перыяду паміж 1942 і 1949 гг. Як можна ахарактарызаваць гэты канец 40-х гг. з пункту гледжання, які нас цікавіць? Якую ролю ў гэтай справе адыгрываюць гістарычны і культур>ны кантэкст?
XVIII і XIX стст. характарызаваліся, прынамсі, на Захадзе, бязмежнымі спадзяваннямі, якія былі звязаны адначасова з новай незалежнасцю чалавечай асобы, значэннем сацыяльнай сувязі на аснове павагі да “грамадскай справы”, што цяпер стала прыярытэтнай, і нарэшце прагрэсам, які рабіўся магчымым дзякуючы ўзлёту навукі. Інтэнсіўнае развіццё метадаў камунікацыі, якім вызна264
чаўся гэты перыяд, сведчыць пра сілу таго аптымізму і веры ў будучыню, што дамінавалі да пачатку XX ст. Новая “трыццацігадовая вайна” з 1915 па 1945 гг. утаймавала ўсе гэтыя прэтэнзіі.
Глабальныя вынікі трыццаці гадоў войнаў, што адбываліся адна за адной, аказаліся вельмі цяжкімі ва ўсіх адносінах. Навука, у адпаведнасці з ідылічным бачаннем XIX ст. — “крыніца вечнага прагрэсу”, — спарадзіла пачварныя ўзбраенні: ад першых атрутных газаў у 1915 г. да жахлівых ядзерных бамбардзіровак улетку 1945 г. Навуку падпарадкавалі, і шмат вучоных працавала альбо знаходзячыся на вайсковай службе, альбо ў лабараторыях, якія цалкам фінансаваліся арміяй. У ЗША на праект “Манхэтан”, мэтай каторага было стварэнне атамнай бомбы, было мабілізавана да 100 000 вучоных, інжынераў і тэхнікаў, якіх сабралі ў звышсакрэтным горадзе, пабудаваным спецыяльна для гэтай мэты, — Лос-Аламасе. У 1945 г. навука і армія ў краінахсаюзніцах, у прыватнасці, ЗША і Англіі, уяўлялі сабой два бакі аднаго медаля.
Адбылося змяненне характару самой вайны: да гэтага вядзенне баявых дзеянняў было справай прафесійных армій, а цывільныя асобы прымалі ў іх удзел толькі ў выключных выпадках, нават калі яны і цярпелі заўсёды ад наступстваў узброеных канфліктаў. Падчас новай “трыццацігадовай вайны”, у якой загінула найменш 70 мільёнаў чалавек, традыцыйны бар’ер паміж цывільным насельніцтвам і вайскоўцамі паступова знік. Цывільнае насельніцтва аказалася так ці інакш непасрэдна ўцягнутым у яе. Спачатку, у 1915 г., спатрэбілася мабілізоўваць цэлыя пакаленні, і цвет еўрапейскай моладзі панёс вялізныя страты. Наступныя за ёй лакальныя войны на Далёкім Усходзе і ў Іспаніі характарызаваліся беспрэцэдэнтнымі ўзрушэннямі і знішчэннем мірнага насельніцтва.
Распачатая ў 1939 г. вайна, што ўяўляла сабой механізм, які ўжо набраў абароты, пацвердзіла і ўзмацніла гэтую тэндэнцыю, надаўшы ёй індустрыяльны pasMax. Масавы ўдзел у баявых дзеяннях узброеных і часткова мілітарызаваных груп цывільнага насельніцтва 265
(апальчэнцы, партызаны) моцна паспрыяў сціранню мяжы паміж цывільнымі і вайскоўцамі. Вяршыняй гэткага развіцця падзей сталі паветраныя бамбардзіроўкі з мэтай разбурэння цэлых гарадоў (адныя толькі бамбардзіроўкі, што праводзіліся саюзнікамі, пачынаючы з 1942 г., забралі сотні тысяч жыццяў). Да 1942 г. саюзнікі кваліфікавалі гэтыя сістэматычныя бамбардзіроўкі, пачатак якім паклалі нацысты ў Герніцы, як тыповыя акты “фашысцкага варварства”. А потым тыя самыя людзі, што асуджалі бамбардзіроўкі як амаральныя, праграмавалі іх на навуковай аснове, толькі ўдары наносіліся па мірным насельніцтве Германіі і Японіі. Яшчэ не ўсё сказана пра падпарадкаванне найноўшых дасягненняў навукі мэтам вядзення сучаснай вайны і тую дзіўную перамену курсу саюзнікаў узімку 1941 —1942 гг., у выніку чаго яны распачалі бамбардзіроўкі, каторыя асуджалі як тыповае праяўленне фашысцкага варварства, а потым ажыццявілі ядзерныя бамбардзіроўкі ўлетку 1945 г., якія ўжо ніяк нельга аднесці да “звычайнай вайны”; прынялі “стратэгію знішчэння гарадоў”, што і сёння адзіны запраграмаваны спосаба вядзення вайны з выкарыстаннем зброі масавага знішчэння.
Выбух гуманізму
Паступовае адкрыццё, пачынаючы з 1942 г. і да моманту вызвалення, рэальнасці нацысцкіх лагераў смерці павінна было нарэшце нанесці сакрушальны ўдар па пазітывісцкіх уяўленнях пра недатыкальнасць і суверэннасць чалавечай асобы. Для тых, хто не хацеў хавацца за ідэю, што там нібыта мела месца ўсяго толькі выключнае праяўленне вар’яцтва, якое носіць мясцовы характар, было ясна, што ў гісторыі чалавецтва адбыўся пералом, ва ўсякім разе ў тым, што датычыць канцэпцый сусвету, якія паставілі Чалавека, чалавечую асобу, у цэнтр усяго. Пракгыка масавых забойстваў на расісцкіх падставах узарвала галоўныя каштоўнасці гуманізму.
Гэтыя пытанні асабліва даткліва ўспрымаліся навуковай грамадскасцю Амерыкі, шэрагі якой у міжваенны перыяд у значнай ступені папоўніліся эмігрантамі з 266
Еўропы. Сутыкненне пэўнай колькасці вучоных-яўрэяў, што ўцякалі ад нацыстаў, з хваляй антысемітызму, які дасягнуў сваёй кульмінацыі ў ЗША ў 1943 г., павінна было, верагодна, пераканаць іх, што гэту праблему нельга звесці да нейкай мясцовай ідэалогіі. Як бачым, “трыццацігадовая вайна” прывяла да сапраўднага этычнага пералому, які пэўным чынам звязаны з новымі ідэямі, што былі пашыраны тады ў навуковым асяроддзі, у прыватнасці, у тых яго колах, якія займаліся вылічальнымі машынамі, апрацоўкай інфармацыі, кібернетыкай і чалавечым мозгам. Ці не было гэтае новае “вызначэнне чалавека”, гэты новы “анталагічны статус” машыны, які ўяўлялі сабе кібернетыкі, гэтае жаданне ствараць штучныя прыстасаванні, якія б рабілі “лепш за чалавека”, пэўнай рэакцыяй на той этычны пералом і на тое радыкальнае ўзрушэнне ўяўленняў пра чалавечую асобу, каторае выклікала вайна?
КНІГІ ОНЛАЙН
