Высьпятак ад Скарыны
Міхась Скобла
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 500с.
2017
КНІГА-РАДЗІМА I МЕСЯЦ ГАЎПВАХТЫ
У савецкае войска праводзілі, як у космас, — са скліканьнем шматлікай радні, з застольлем, што не саступала вясельнаму, з танцамі ля ваенкамату і матчыным галашэньнем, якое заглушалася абавязковым «Разьвітаньнем славянкі». На доўгія два гады («сямсот трыццаць дзён і начэй» — як пісалі ў салдацкіх альбомах) чалавек проста зьнікаў, а лісты ад яго маглі прыходзіць адкуль-небудзь з накрайсьветнай Камчаткі ці, крый Божа, з чарговай «гарачай кропкі», дзе Крэмль дапільноўваў нейкія свае таемныя інтарэсы.
Саюзнае міністэрства абароны ў армейскім катле старанна перамешвала розныя нацыі, каб у выніку атрымаць спэцыфічнае варыва пад назвай «савецкі народ». Варыва варыцца не жадала, войска скаланалі міжнацыянальныя канфлікты, якім не маглі даць рады ні маршалы-міністры, ні
нампаліты ўсіх узроўняў. Але ўсё роўна эстонец ехаў служыць на Байкал, украінец у Казахстан, грузін у Забайкальле, а беларус у Закарпацьце — каб падалей ад радзімы.
Радзіму трэба было браць з сабой — у аб’ёме, паменшаным да памераў салдацкага заплечніка. Я ўзяў аднатомнік Генадзя Бураўкіна — «Вершы пяці кніг» з басалыгаўскімі бусламі на вокладцы. «Мы ідзём па сьцяжынках, на якія ня вернемся... / Павуцінка — уверсе, павуцінка — у верасе...» Перачытаеш спадцішка на палітзанятках, пасьпяваеш шэптам, мерзнучы ў настылай вежы баявой машыны на занятках па агнявой, — і на душы палёгка. Кніга пасялілася ў маім пляскатым дэсантным заплечніку, у маёй прыложкавай тумбачцы, яна стаяла са мной у каравуле на дваццаціградусным марозе, пеклавалася ў сьпёку падчас трыццацікілямэтровых пешых пераходаў на палігон і назад, нават скакала разам са мной з парашутам! Я звыкся зь ёю як зь нечым неад’емным, я заглядаў у яе часьцей, чым у вайсковы статут.
Але аднойчы мая радзіма пад белымі бусьлінымі крыламі прапала. Я апытаў ці ня ўвесь батальён, абшукаў усе капцёркі, сушылкі і ленпакоі — безвынікова. I хоць на той час амаль увесь зьмест я ўжо ведаў на памяць, мяне не пакідала пачуцьцё вялікай страты. Чатыры дзяўчыны лісты пісаць перасталі — я так не перажываў, як па сваёй згубе. А бураўкінскія вершы, што часам успаміналіся, яшчэ больш вярэдзілі душу: «Ты ж мая адзіная, / ты ж мая ніўная, / ты ж мая радзінная, / ты ж мая жніўная, / ты ж мая вясельная, / ты ж мая вясеньняя, / ты ж мая нязнаная, / ты ж
мая нязваная, / да грудзей прытуленая — / матуліна...»
Маці прыслала мне, як выратавальны круг, «Быў. Ёсьць. Буду» Караткевіча. Там таксама была радзіма, але навюткая кніга ўспрымалася як салдацік-салага, які службы ня зьведаў. А тая, ранейшая, ужо прайшла са мною і агонь, і ваду...
Я знайшоў свайго Бураўкіна толькі перад самым дэмбелем — у брыгаднай бібліятэцы, куды на другім годзе службы наведваўся часьцей. Адзіная на ўвесь шматтысячны кнігазбор беларускамоўная кніга стаяла паміж тамамі Івана Франко і Шаўчэнкі (наша брыгада базавалася на Львоўшчыне, у старым базыльянскім кляштары, і бібліятэка на добрую траціну была ўкамплектаваная ўкраінскай клясыкай). Хто яе туды прынёс і здаў — высьвятляць ня мела сэнсу. Сваю знаходку я радасна прадявіў бібліятэкарцы, упэўнены, што яна дазволіць яе забраць. Але кніга ўжо была ўнесеная ў бібліятэчны фонд, на ёй стаяла пячатка нашай вайсковай часткі...
Паскандаліўшы зь бібліятэкаркай, я сваю дарагую маёмасьць сабе ўсё ж вярнуў. А бібліятэкарка аказалася жонкай нампаліта батальёну, які і так паглядаў на мяне скоса, паколькі мусіў штотыдзень праглядаць «ЛіМы», якія акуратна дасылаў мне школьны настаўнік. Газэта была на малазразумелай таварышу капітану мове, і ён неаднойчы выказваў мне сваё раздражненьне...
Вечарам таго ж дня мяне выклікалі да камбата, які, асабліва не ўваходзячы ў курс справы, абвесьціў: дзесяць сутак гаўпвахты! Потым на мяне сьпіхнулі чужыя грахі і дабавілі яшчэ, по-
тым яшчэ... На расквітнелыя травеньскія каштаны прыйшлося мне глядзець праз калючы дрот паўзьверх бэтоннай агароджы.
Выйшаў я з гаўпвахты, калі лета ўжо ўвабралася ў сілу, мой прызыў амаль цалкам звольніўся, засталіся адны злосныя парушальнікі. Зь якімі я яшчэ доўга капаў траншэі, фарбаваў парашутную вышку, бяліў велізарныя кляштарныя сутарэньні — пад асабістым наглядам таварыша капітана. Дэмабілізаваўся ледзь не апошнім.
Доўгі час неяк не выпадала расказаць гэтую гісторыю Генадзю Бураўкіну. Хоць было нямала сумесных паездак, а гады два мы працавалі на адным калідоры ў старым Доме друку — ён намесьнікам у «Вожыку», я намесьнікам у «Бярозцы». Пасадамі нібыта зраўняліся (як пажартаваў аднойчы сам Бураўкін), але ён для мяне заўсёды быў вышэй за ўсе свае высокія пасады. Ён быў паэтам, чыя кніга на два паднявольныя гады стала маёй Беларусьсю на чужыне. Пра такія лёсы сваіх кніг аўтары ўсё ж павінны ведаць.
Аднойчы падчас сустрэчы на ягонай кватэры Генадзь Бураўкін раптам загаварыў пра кнігі, прывезеныя ім зь Нью-Ёрку, пра эмігранцкі альманах «Ля чужых берагоў», дзе паведамлялася, што Ларыса Геніюш загінула ў сталінскім ГУЛАГу... Бібліяфільская тэма і разьвязала мне нарэшце язык. Бураўкін уважліва выслухаў маю вайсковую гісторыю. Было відно, што яна яго ўразіла, ён хацеў даведацца падрабязнасьці. Нават пра чатырох сябровак удакладніў — ці хоць адна дачакалася? А пасьля дастаў з кутняй паліцы тыя самыя «Вершы пяці кніг» і надпісаў:
«Дарагому Міхасю Скоблу, пакутніку за гэтую кніжку, — з удзячнасьцю за вернасьць і надзеяй на доўгае шчырае сяброўства. Генадзь Бураўкін. 19.Х.2006».
Падзякаваўшы за падарунак, я ўсё ж запярэчыў: «Ну які зь мяне пакутнік? Падумаеш — месяц гаўпвахты».
«Ня проста месяц. Быў месяц май», — прыгадаў Генадзь Мікалаевіч самы паэтычны фільм ва ўсім савецкім кінэматографе.
Нейкая злучальная нітачка завязалася тады паміж намі. «Павуцінка — уверсе, павуцінка — у верасе...» I ня рвецца тая нітка-павуцінка да гэтай пары.
I, відаць, ужо ніколі не парвецца.
2016
Аб сабе ў вяках памяць пакінуць ня ў тленных агромністых царскіх скарбах, але ў навуцы — якая мацуе розум, і ў кнігах — якія ўзвышаюць душу.
Францішак Скарына
ЯК КВАРТА НЁМАНСКАЙ ВАДЫ
«Ад абразоў сьвятых біў нейкі спакой няземскі... Мне ж хацелася высокага зразуменьня і вялікіх учынкаў». Гэтыя словы ксяндза-паэта Казімера Сваяка адразу ўспомніліся, як толькі я пераступіў парог касьцёла Яна Хрысьціцеля ў Камаях, што на Пастаўшчыне. Абразы на сьценах віселі тыя самыя (адзін напісаны знакамітым Альфрэдам Ромэрам), што і ў 1915 годзе, калі малады Кастусь Стаповіч пачынаў тут сваю сьвятарскую службу. Хіба Пагоня з новачаснай фрэскі імкліва ляцела кудысьці на захад, у бок недалёкай Вільні, мо таксама «ўспомніўшы Вострую Браму сьвятую». Тут Стаповіч-Сваяк імкнуўся да «высокага зразуменьня» з Богам і людам, таму ў камайскім храме каторы ўжо год ладзяцца Сваякоўскія паэтычныя чытаньні — пад духоўнай апекай мясцовага пробашча Яцэка Хутмана.
У старадаўнюю сьвятыню (год пабудовы — 1606-ы!) сабралася паўнютка людзей, якія сваім дыханьнем перамаглі дваццаціградусны мароз, што ўпарта шчаміўся ў раз-пораз адчыняныя дзьверы. Нават каменная падлога, ад якой спачатку веяла проста ледавіковай халадэчай, пад канец імшы адчувальна пацяплела.
А яшчэ вернікі грэліся словам — малітоўным і паэтычным, слухаючы выступы пастаўскіх і сталічных паэтаў, што перамяжоўваліся адпаведнымі нагодзе сьпевамі. Сталага веку мужчына, які нясьмела падцягваў «Магутны Божа», нахіліўся да сваёй суседкі па лаве: «Чула, Ядзя, што з амбону казалася?» I са смакам паўтарыў: «Не з чужога прымусу, / не крадком-патайком / беларус беларусу / мусіць быць сваяком!»
Проста на маіх вачах людзі раднелі душамі, як быццам у Камаях нанова ўзьнікаў той «Хаўрус сваякоў», які сто гадоў таму заснаваў у гэтых мясьцінах сьвятар-паэт, што праз сваё літаратурнае імя хацеў пасваячыцца з усімі суайчыньнікамі.
У той дзень у касьцёле шматкроць згадвалася і імя дасьледніцы Ірыны Багдановіч, якая фактычна паставіла Казімера Сваяка ў клясычны шэраг, падрыхтаваўшы для сэрыі «Беларускі кнігазбор» том ягонай спадчыны. Амаль адначасова выдаўшы ў той самай сэрыі кнігу і другога паэтасьвятара — Вінцука Адважнага. А яшчэ ў полі яе пільнага зроку — сьвятары Адам Станкевіч і Леў Гарошка, славуты і дасьледаваны з усіх бакоў Адам Міцкевіч і таямніча-напаўлегендарная Адэля з Устроні, прадстаўнік княскага роду Міка-
лай Радзівіл Сіротка і «мужыцкі адвакат» Францішак Багушэвіч, зьбіральнік «беларускіх песьняў з-над Нёмна і Дзьвіны» Ян Чачот і амаль забытая ў Беларусі Зоф’я Манькоўская, якой Уладзіслаў Сыракомля (таксама «падапечны» Ірыны Багдановіч) са сьмяротнай лажніцы прадыктаваў наказ: «Сьпявай пасьля мяне на сіратлівай Літве».
Усе названыя — героі новай Ірынінай кнігі «Залатая горка», што выйшла ў сьвет у канцы мінулага году. Усе яны «людзі на ўзвышшы» — паводле трапнага вызначэньня аўтаркі. Дарэчы, згаданае выслоўе стала б добрай вобразнай характарыстыкай для ўсяго нашага народу, які даўно і відавочна вырас з купалаўскага «людзьмі звацца» і мележаўскага «людзі на балоце». Усіх іх (і ня толькі іх) Ірына Багдановіч далікатна пераводзіць па кладцы таго самага «высокага зразуменьня» з XX у XXI стагодзьдзе. О, як патрэбныя такія праваднікі сёньня, калі ў вірах каламутнае Леты патанаюць адзін за адным тыя, каму нашчадкі не захацелі кінуць выратавальны круг памяці. Чамусьці чытач наш у наступнае стагодзьдзе перакрочыў — нібы перасяліўся на другую плянэту, пакінуўшы як непатрэбшчыну вялізны наробак цэлых пакаленьняў.
Хто б сёньня ведаў пра віленскую паэтку-шляхцянку Габрыэлю Пузыню, якая ў сваім маёнтку арганізавала мастацкі салён, дзе бывалі Станіслаў Манюшка і Ўладзіслаў Сыракомля, калі б не пераклады і крытычныя тэксты Ірыны Багдановіч?
Хто б увядоміў для паспалітага чытача паэта зь Віленшчыны Антона Гарэцкага, які ў вершы «Бітва на Бярэзіне» кінуў нязвыклы для нашага
вуха папрок Напалеону: «Бог табе даверыў меч дзеля свабоды, / каб ты з гвалту й цемры вызваляў народы, / а не хапаў троны дзеля пыхі-славы, / паглядзі ж на вынік страшны і крывавы». У працытаваным вершы — уся трагэдыя ліцьвінаў-беларусаў на француска-расейскай вайне 1812 году, якую нашы школьныя падручнікі па савецкай інэрцыі працягваюць называць Айчыннай.
Гэй, аматары ваенных рэканструкцый, чаму вам так хочацца, надзеўшы напалеонаўскі ківэр, пастраляць з бутафорных гарматак? Ірына не страляе, але перакладзены ёю верш Гарэцкага — больш важкі за любое ядро.
КНІГІ ОНЛАЙН
