Высьпятак ад Скарыны
Міхась Скобла
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 500с.
2017
А ў каго сёньня дайшлі б рукі сабраць зборы твораў згаданых ужо Казімера Сваяка і Вінцука Адважнага? Прычым з расьцярушанай пэрыёдыкі, якую самўю трэба зьбіраць, бо ў беларускіх бібліятэках звычайна некамплекты. (Прынагодны дзякуй літоўскай Бібліятэцы Ўрублеўскіх, якая нядаўна аблічбавала і выставіла ў свабодны доступ больш за сотню заходнебеларускіх газэтаў і часопісаў.)
У Ірыны Багдановіч рукі даходзяць да ўсяго і да ўсіх. I калі чытаеш «Залатую горку», разумееш, якія гэта былі самаахвярныя і мэтаскіраваныя людзі — той жа Сваяк, той жа Адважны, а поплеч зь імі — і Андрэй Зязюля, і Янка Быліна, і Адам Станкевіч. Апошні меў такі аўтарытэт у народзе, што нават атрымаў прапанову ад савецкай улады ўзначаліць Каталіцкі касьцёл на тэрыторыі ўсяго СССР. Адмовіўся. Пра што агэнт Мэфіста (мянушка, дадзеная ксяндзом) неадкладна паведаміў у Маскву. Адам Станкевіч быў арыштаваны,
адпраўлены ў ГУЛаг, дзе і памёр. «От ожйренйя сердца», — як цынічна напісала ў сваім «заключенйй» тая самая ўлада, якая прапаноўвала ксяндзу паўнамоцтвы мітрапаліта.
Насёрбаўся лягернай баланды і ксёндз Язэп Германовіч, які цалкам апраўдана ўзяў сабе літаратурнае імя Вінцук Адважны. Трэба было сапраўды мець у душы адвагу, каб у страхотлівым 1937-м у фактычна прыгранічнай Вільні публікаваць такія іранічныя замалёўкі: «У Саветах — поўна воля, / а ў калгасах — сьвішча поле. / Мужык — пан! Ён толькі знае, / што машыну падганяе. / А машына, хай Бог крые, / аж пацее — землю рые! / Растуць дыні, як падушкі; / на вярбе — чырвоны грушкі... / Адным словам, ўсё як трэба, / не хапае толькі... хлеба». Аўтара верша саветы запомнілі, дапільнавалі ажно ў кітайскім Харбіне — і на 25 гадоў адправілі ў ГУЛаг. А чырвоныя грушы на беларускай вярбе расьлі яшчэ больш за паўстагодзьдзя...
«Залатая горка» Ірыны Багдановіч нагадвае мне «Залатую ружу» Канстанціна Паўстоўскага. Памятаеце — яе герой Жан Шамэт па майстэрнях ювэліраў вызьбірваў залатыя пясчынкі, каб выкаваць зь іх залатую ружу? Так і аўтарка «Залатой горкі» вышуквае залацінкі беларускай паэзіі там, дзе які-небудзь высакалобы крытык толькі грэбліва зморшчыцца. Даводзілася і мне неаднойчы чуць сэнтэнцыі накшталт «Ну колькі можна прыцягваць за вушы ў беларускую літаратуру польскамоўных паэтаў XIX стагодзьдзя і глядзець на іх праз павелічальнае шкло?» Маўляў, мова — радзіма паэта.
Што ж, літара — матэрыя ўпартая, але ж ёсьць яшчэ і дух — усё ж субстанцыя першасная, які, як вядома, лунае дзе захоча. Ён можа выказацца і праз чужую графічную сыстэму, як тое паказальна адбылося з Адамам Міцкевічам.
«У нас ёсьць свой Міцкевіч (Якуб Колас)», — чую я ад літаратурных пурыстаў.
Дык няхай будуць два Міцкевічы — навошта самазьбядняцца?
Канстанціну і турэмныя сьцены на радзіме дапамагалі «Новую зямлю» пісаць. А Адам у Парыжы нудзіўся, душыўся горкім выгнаньніцкім хлебам, нямеючы душой. I тады ўдзельніца паўстаньня 1830 году Габрыэля Гюнтар-Пузыня (так, тая самая) прыслала яму кварту вады зь Нёману, які фігураваў у міцкевічаўскіх санэтах як хатняя рака (domowa rzeko moja). I паэт напісаў «Дзяды».
У адной з паэмаў Ігара Шклярэўскага, чый беларускі дух таксама прасочваецца празь мярэжы чужой мовы, кожны пё са сваёй ракі — Васіль Быкаў — зь Нёману, Віктар Казько — з Прыпяці, Віктар Астаф’еў — зь Енісею, акадэмік Дзьмітры Ліхачоў — з Ладагі...
I Ірына Багдановіч, як тая віленская шляхцянка, як магілёвец Шклярэўскі, дае напіцца нараджэнцам Беларусі зь іх родных рэк. Так мне бачыцца яе рознажанравая творчасьць, прадстаўленая на старонках «Залатой горкі».
Мушу трохі сказаць і пра тое, што мне бачыцца ў кнізе неабавязковым. Усё ж ня варта было аўтарцы вышукваць богаборніцкія матывы ў вядомым вершы Максіма Танка «Ave Maria». Гэта гімн прыгажосьці. Ну ня носяць каталіцкія (ды
і праваслаўныя) манашкі паранджу, і наўрад ці мужчынскія замілаваныя погляды іх зьневажаюць. I ўжо дакладна не абразіў нічыіх рэлігійных пачуцьцяў Анатоль Вялюгін у вершы «Сьпелы бор», параўнаўшы сасновы бор з храмам. Адзіная праблема ў гэтым вершы — тое, што ва ўсіх выданьнях у самы апошні момант разумныя карэктары абавязкова ўносілі праўку-памылку. У паэта было: «у сьпелым леце сьпелы бор», а ў кнігах выходзіла: «у сьпелым лесе сьпелы бор». Бор — у лесе, і абодва сьпелыя... На жаль, пракралася гэтая памылка і ў «Залатую горку».
Як прыкры недагляд у кнізе 2016 году выданьня чытаецца і сьцьверджаньне, што прыведзены там цалкам верш Ларысы Геніюш «Хрыстос васкрос, і сьвет прачнуўся...» «дасюль ня быў надрукаваны ў спадчыне паэтэсы». Ён даўно апублікаваны — у першым томе юбілейнага двухтамовіка (2010), у ліку 74 другіх твораў, што склалі цэлы вялікі разьдзел «3 архіўнай сховані».
А каб не заканчваць гэтыя нататкі крытычнымі заўвагамі (па сутнасьці, дробязнымі), прыгадаю, як аднойчы мы зь Ірынай Багдановіч удзельнічаліўміжнародным паэтычным фэстывалі ў Друскінінкаі (фотаздымак з таго дзейства трапіў і ў «Залатую горку»). Літоўскія, польскія і беларускія паэты чыталі вершы за столікамі ў кавярні, з чоўнаў на возеры, у старым храме... От, бубнілі сабе пад нос — асабліва такой дзіўнай манэрай чытаньня вызначаліся нашы суседзі (ня ў крыўду ім будзе сказана). I тут выйшла Ірына, сагрэла ўсіх сваёй сонечнай усьмешкай і павяла верш — як песьню над ракою, як малітоўную
фугу на нябачным аргане: «Бэз безупынны, бязьлітасны, бэз летуценны, / бэз як бязьмежжа памкненьняў, пачуцьцяўіграньня. / Бэз каралеўскі, сармацкі, бухмата-праменны, / бэз як прэлюдыя лета, фарцісіма траўня»... Закончылася чытаньне словазлучэньнем «трыумф урачысты», дык трыумф і наступіў — літоўцы з палякамі пляскалі і крычалі «бравісіма», як у тэатры.
А потым мы з Ірынай стаялі каля друскінінкайскага касьцёла ў жоўтай лістоце. А потым слухалі музыку ў музэі Чурлёніса, дзе я ўпершыню ў жыцьці проста фізычна адчуў тое, пра што ведаў даўно, не надаючы яму асаблівага значэньня. У чурлёнісаўскай гасподзе ноты ня проста прагучалі, яны нібы пахваліліся нам сваім высокім паходжаньнем: Do — Dominus (Бог), re — rerum (матэрыя), mi — miraculum (цуд), fa — familias planetarium (сям’я плянэтаў), sol — solis (coнца), la — lacteal via (Млечны шлях), si — siderae (нябёсы). I гэта было дзівосна. Музыка плыла, як Нёман за сьпічастым касьцёлам, і таксама наталяла-сілкавала, нібы кварта нёманскай вады — вялікага Адама...
2016
Што знакавала няволя, якую трымалі ў Эгіпце цялесна Ізраілевы сыны? Ці ня нашу няволю душэўную?
Францішак Скарына
ТУРМА ЯК ДОМ ТВОРЧАСЬЦІ
Калі сплюсаваць усе тэрміны, адседжаныя беларускімі пісьменьнікамі ў турме, атрымаецца больш за тысячагодзьдзе.
Былі пісьменьнікі, якіх турма асабліва любіла. Я ніколі не забудуся, як мы, студэнты філфаку БДУ, прыйшлі ў госьці да паэта Сяргея НовікаПеюна. Рухавы і ўсьмешлівы гаспадар парассаджваў нас на канапе, крэслах і зэдліках, а на заўвагу, чаму сам не прысядзе, адмахнуўся: «Ой, хлопчыкі, насядзеўся я. Пры паляках сядзеў, пры першых саветах сядзеў, пры немцах і пры другіх саветах таксама сядзеў...». Так і гутарыў з намі, успамінамі гулагаўскімі дзяліўся і свае знакамітыя «Зорачкі» сьпяваў — стоячы.
Былі творцы, якіх музы не пакідалі і за кратамі. Максім Танк неяк прызнаўся, што найлепш яму пісалася ў польскай турме.
А як тут не згадаць унука паўстанца 1863 году драматурга Каруся Каганца? Таго самага, які хадзіў па перадрэвалюцыйным Менску і даводзіў тым суайчыньнікам, хто звык жыць у «СевероЗападном крае», што «трэба Беларусь паднімаць». Дайце веры — ён сам прасіўся ў турму!
«Дарагая Ганулька! — пісаў ён жонцы Ганьне Кастравіцкайуліпені 1910 году. — Дагэтульяшчэ не дабіўся, каб мяне пасадзілі, але ўжо ў панядзелак абяшчалі пасадзіць». I ўжо ў наступным лісьце як пра нейкае дасягненьне: «Сеў у турму зь лёгкаю душою 26 ліпеня. Тутака і адзін паэт, што пісаў у «Нашу Ніву» і завецца Якуб. Будзь здаровенька».
Пасядзець у адной турме адначасова зь Якубам Коласам — гэта як знак лёсу. Але каб самахоць — на турэмныя нары?!
Аказваецца, Віленская судовая палата ў тым жа 1910 годзе прысудзіла Карусю Каганцу год зьняволеньня ў менскай турме. А тая стаяла перапоўненая. I мусіў пісьменьнік дамагацца ўласнай пасадкі, каб хутчэй выйсьці на свабоду і вярнуцца да гаспадаркі, у сваю шматдзетную сям’ю. Дамогся — і сеў. У турме пісаў вершы і маляваў ілюстрацыі да Коласавай чытанкі. Ператварыў вязьніцу ў дом творчасьці.
Дзіўна, чаму пры такіх задушэўных адносінах паміж пісьменьнікамі і турмой у Беларусі за доўгі час не зьявілася хоць бы сьціплага літаратурнага зборніка на турэмную тэму. Выходзілі ў сьвет паэтычныя анталёгіі пра хатынскую і чарнобыльскую трагэдыі, пра ўзьяднаньне Беларусі ў 1939м, пра слаўных савецкіх правадыроў ды іхную
адзіна-кіроўную партыю, пра Новы год і старую Вільню, нават адмысловы зборнік «Верш і храм» выйшаў у Беластоку. Тэма турмы ніколі не была кнігаўтваральнай для айчынных анталягістаў.
I вось на 497-м годзе існаваньня друкарскага варштату Скарыны (дарэчы, і ён пабываў у турме!) такая кніга нарэшце зьявілася — анталёгія «Голас волі з-за кратаў». Склаў яе дыплямаваны літаратуразнаўца Аляксандар Фядута, які пасьля Плошчы-2010 таксама апынуўся ў турэмнай камэры. Праўда, не забавіўся там, як і Скарына. Ня ведаю, ці навучыўся чаму-небудзь у вязьніцы наш слаўны першадрукар, а вось Фядуту турэмны досьвед відавочна дапамог у працы над анталёгіяй.
Васямнаццаць яе аўтараў — людзі розных прафэсій і жыцьцёвых зацікаўленьняў, якіх аб’яднала тое, што па волі лёсу суаўтарам кожнага стала турма. I рэдактарам ці, дакладней, цэнзарам — яна ж. Часьцей — строгім і прыдзірлівым, радзей — літасьцівым, з прыплюшчаным на імгненьне-другое вокам. Бо сачы ні сачы, усё роўна не дапільнуеш. Як пісаў клясык, «не скуеш толькі дум ланцугамі». Найбольш думаюць і мараць вязьні, вядома ж, пра свабоду, а пра што пішуць?
Спэцыяліст у электроніцы Ігар Аліневіч стварыў цэлы турэмны трактат — зь неабходнымі статыстычнымі зьвесткамі, ад якіх робіцца непамысна. Аказваецца, за дваццаць апошніх гадоў празь беларускую пэнітэнцыярную сыстэму прайшлі 1 мільён 200 000 чалавек — кожны другі працаздольны мужчына, а кожны пяты адбыў болыпы ці меншы турэмны тэрмін. Кожны другі і кожны
КНІГІ ОНЛАЙН
