Высьпятак ад Скарыны
Міхась Скобла
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 500с.
2017
— Тут немагчыма даваць унівэрсальныя парады. Прыгадайма Набокава ці Бродзкага, якія пачыналі на адной мове, а заканчвалі на іншай. Прыгадайма Джозэфа Конрада, які лічыцца клясыкам ангельскай літаратуры, але ён быў палякам і да канца жыцьця гаварыў па-ангельску з памылкамі. Проста існуюць агульначалавечыя каштоўнасьці, і пра іх можна сказаць нават у вельмі лякальнай карціне. Памятаю, у юнацтве я глядзеў японскую карціну пра тое, як на востраве бракавала вады, і людзі штодзень хадзілі на гару па ваду. I гэта кранала ўсіх ва ўсім сьвеце, хоць больш лякальнай карціны нельга сабе ўявіць. Я магу сабе ўявіць лякальную карціну зь Беларусі, падобную на тыя, якія нядаўна бачыўу Румыніі. Яны цікавяць усіх, бо закранаюць агульначалавечыя праблемы.
— А што мастак мае рабіць, калі ў ягонай краіне — дыктатура? Зьяжджаць ці заставацца? Вось два прыклады: ТомасМан і Ганна Ахматава. Ман пакінуў гітлераўскую Нямеччыну, Ахматава
засталася ў сталінскім Савецкім Саюзе. За кім рацыя?
— j ТуТ таксама няма адной, карыснай для ўсіх, парады. Так, Томас Ман эміграваў у Амэрыку і там працаваў у кантэксьце чужой мовы, але потым ён ужо ніколі не вярнуўся ў Нямеччыну, жыў у Швайцарыі. Ён меў гэтае шчасьце — іншую нямецкамоўную краіну. Бо атрымалася так, што ён як бы разышоўся палітычна са сваёй нацыяй. Нямеччына дэмакратычным шляхам абрала Гітлера. I той, хто хацеў застацца немцам, павінен быў зразумець, што большасьць нацыі — супраць яго, калі ён — супраць Гітлера. Гэта што да Нямеччыны. Расея такіх магчымасьцяў не дае, бо па-расейску нідзе, апрача Расеі, не гавораць. Я не магу Ганну Ахматаву ўявіць на эміграцыі. Хоць Бунін пісаў і жывучы ў Францыі. Набокаў знайшоў сябе на ангельскай мове, як і Бродзкі. Андрэй Таркоўскі эміграваў, бо ведаў, што Бандарчук і іншыя савецкія кінамэтры не дадуць яму працаваць у Расеі. I ён застаўся на Захадзе, каб выратаваць свой талент. I ён яго выратаваў, і зьняў свае найлепшыя карціны ў Італіі, у Швэцыі. Значыць, у гэтым была неабходнасьць.
— Ёсьць такі выраз — «ён знаходзіцца на вяршыні ўлады». Але не гаворыцца пра чыёсьці знаходжаньне на вяршыні мастацтва. Якая вяршыня ўсё ж вышэйшая?
— Я ніколі не глядзеў на ўладу зьнізу ўверх, такі погляд характэрны хіба для XIX стагодзьдзя. Зьдзіўляюся, калі чую, як расейцы дзякуюць нейкаму там губэрнатару, што ён дарогу пабудаваў. Для нас, людзей заходніх, гэта гучыць проста як
жарт: якая тут заслуга губэрнатара? Ён атрымлівае грошы з маіх падаткаў і працуе, каб пабудаваць за мае грошы мне дарогу. У гэтым сэнсе я ня бачу ніякай розьніцы паміж прэзыдэнтам і прыбіральніцай — я ім плачу і патрабую ад іх добрай працы. I таксама выбіраю, каго хачу мець у якасьці прыбіральніцы, а каго ў якасьці прэзыдэнта. Улада — гэта служба, а калі служба кепская, трэба рабіць усё, каб гэтую службу прагнаць. А мастацтва — зусім іншая ўлада. Мастак дзеліцца зь людзьмі сабой, сваёй душой, сваімі думкамі, ён дапамагае людзям знайсьці сябе, навесьці парадак у іхным сьветапоглядзе. У мастацтва зусім іншая роля, і з палітычнай уладай яно аніяк не перасякаецца.
— Ваш першы фільм датуецца 1969 годам. Вы шмат пасьпелі зьняць яшчэ ў Польскай Народнай Рэспубліцы. Ці перашкаджала вам цэнзура?
— Яшчэ як перашкаджала! Але гэта былі пэўныя правілы гульні, і я загадзя ведаў, што могуць выразаць з карціны. I калі вырэзвалі, я радаваўся, што дайшоў да мяжы. Калі нічога не вырэзвалі, я перажываў. А калі вырэзвалі самае галоўнае, значыць — ня трэба было рабіць такую карціну. Фільм «Галёп» я хацеў зьняць у камуністычныя часы, але своечасова зразумеў, што палову яго не прапусьцяць. I тады я сказаў сабе — трэба чакаць. Пачакаў 20 гадоў і зьняў, калі камуністычная сыстэма рухнула. I сёньня я не заўсёды магу здымаць тое, што хачу. Некаторыя прывабныя для мяне праекты ва ўмовах свабоднага рынку проста ня маюць аніякіх шанцаў. Трэба быць рэалістам. Хоць часам хочацца і памарыць. У Сярэдня-
веччы марыць было вялікім грэхам для каталіка. I сёньня мастак павінен глядзець праўдзе ў вочы, глядзець на бруд жыцьця, а не сыходзіць ад яго, не паварочвацца да яго сьпінай і гаварыць, што гэта мяне не датычыцца. He, гэта наш лёс — жыць у гэтай бруднай рэальнасьці і спрабаваць выратаваць тое, што яшчэ магчыма выратаваць.
— Існуе меркаваньне, што цэнзура спрыяе мастакуў вобразатворчасьці. Ён стараецца абысьці забароны і тым самым паглыбляе свой творумастацкім пляне. Вы згодныя?
— He. Ёсьць падобная думка, што сабака добра вас бароніць, калі ён галодны. Гэта таксама няпраўда. I цэнзура аніякай станоўчай ролі ў гісторыі ніколі не адыграла. Калі цэнзура ў чымсьці дапамагае, то гэта датычыць публікі, а не мастака. Публіка, якая жыве ў цэнзураваным сьвеце, вельмі ўважліва глядзіць на творы мастацтва. Гэта фантазія публікі дапамагае ёй зразумець тую ці іншую мэтафару. Вольнае і сытае грамадзтва маёй мэтафары можа і не заўважыць. Пры заможным жыцьці людзі няшмат патрабуюць ад мастацтва. А несвабодная публіка шукае ў мастацтве жаданае. Але гэта не заслуга цэнзуры. Мастаку яна заўсёды перашкаджае. Што мы робім? Мы дзелімся таямніцай, бо мастацтва — гэта таямніца. I нам у выяўленьні гэтай таямніцы могуць дапамагчы толькі вобразы, мэтафары. Мы наўпрост нічога ня можам сказаць пра таямніцу, бо яна ня будзе таямніцай, калі яе можна проста растлумачыць.
— Сучаснае кіно — гэта пераважна гвалт, забойствы, крымінал. Можа быць, усёж патрэбная
разумная цэнзура? Бо іначай як спыніць тое, што сёньня творыцца на экране?
— Ведаеце, гэта таксама не датычыць цэнзуры. Гэта датычыць чалавека. У яго свабодны выбар. Ніхто нікога гвалтам не прымушае глядзець дрэнныя карціны ці чытаць дрэнныя кнігі. Калі людзі самі гэтага хочуць, нішто іх ня выратуе. Гэта як наркотыкі. Можна забараніць наркотыкі, але найлепш, каб людзі самыя ад іх адмовіліся. Калі я сам адмоўлюся, наркотык ня мецьме нада мной улады. Але калі я сам хачу глядзець на гвалт і забойствы, ніякая цэнзура не дапаможа. Я бачыў, як у многіх краінах спрабавалі пры дапамозе цэнзуры нечага дамагчыся, прыкладам, у Іране, дзе я часта бываю. Там вельмі моцная цэнзура, але яна не дапамагае. Хто хоча, той усё ўбачыць, прыхавае той жа парабалічны дыск і будзе глядзець забароненае.
— Часта дыктатары прыкрываюцца дружбай зь вядомымі творцамі. Апошні прыклад — Дэпардзьё і Пуцін. А мне прыгадваецца, як Эмір Кустурыца спэцыяльна прылятаў у Беларусь, каб атрымаць нейкі прыз з рук Аляксандра Лукашэнкі.
— Я добра ведаю Кустурыцу і лічу яго чалавекам, у якога вялікія праблемы са сваёй ідэнтыфікацыяй. Ягоная радзіма зьнікла падчас яго жыцьця. Я падазраю, што ён крышку заблытаўся і ня вельмі добра разумее, у якім кірунку ісьці і як сябе паводзіць. Ужо некалькі разоў гэтаму былі яскравыя прыклады. Што да ўзнагародаў, то і я маю сумненьні, ад каго іх прымаць і ў якіх умовах. Гэта проста праблема густу. На маю думку,
мастаку трэба ад усякай улады трымацца на дыстанцыі — гэта тыпова заходні падыход. 3 таго часу, як сьвецкая і рэлігійная ўлады на гэтай зямлі падзяліліся і сталі аўтаномнымі, у нас у заходнім мэнталітэце заўсёды прысутнічае гэтая дыстанцыя. Ня трэба быць на паслугах ва ўлады, трэба быць яе крытыкам, трэба быць ад яе незалежным. Вядома, можна і супрацоўнічаць з уладай, але толькі там, дзе мы лічым, што ўлада робіць нешта правільна. Але ніякім чынам ня трэба аддаваць сябе ёй на службу. Нават у часы Францускай рэвалюцыі Мальер, хоць і працаваў для францускага караля і за ягоныя грошы, але ён таксама і разбураў каралеўскую ўладу, бо знаходзіў у яе дзейнасьці слабыя бакі.
— У фільме «Сэрца на далоні» ў галоўнай ролі вы зьнялі ўкраінскага актора Багдана Ступку. Чым звычайна абумоўлены для вас выбар замежных актораў?
— Усё залежыць ад сцэнару. У «Сэрцы на далоні» было неабходна паказаць алігарха. У нас у Польшчы няма сапраўдных алігархаў, і мы сьмяемся, што нам не пашанцавала. Бо для драматургаў гэта кепска. Калі б не было каралёў-злачынцаў, Шэксьпір застаўся 6 беспрацоўным! У Польшчы няма кантрастаў, няма напругі ў грамадзтве. Сытуацыя падобная да нармальнай дэмакратыі, але для драматурга гэта нязручна. Для чалавека, для грамадзяніна гэта вельмі добра, што наша палітыка такая нецікавая — ніхто нікога не забівае, ніхто нікога ня садзіць. Ну паспрачаюцца ў парлямэнце. I таму алігарх у «Сэрцы на далоні» меў быць з акцэнтам. А Багдан Ступка, сьветлая
яму памяць, нарадзіўся ў Львове і выдатна гаварыў і па-польску, і па-ўкраінску, і па-расейску. Гэта трохмоўны актор. I ён выдатна граў алігарха, які з усходу прылятае самалётам. Я не канкрэтызую, адкуль ён прыляцеў, але ёсьць такі міжнародны ўсход, там усе казачна багатыя. I тым багацеям здаецца, што ім усё дазволена. Але насамрэч — ня ўсё.
— Вымаеце вельмі шмат самыхрозныхузнагародаў. Наколькі важныя для вас ня толькі ўвага і любоў гледачоў, але і знакі дзяржаўнай увагі?
— Я б не сказаў, што яны вельмі для мяне важныя, але прыемныя. Я толькі што атрымаў, ужо другім разам, францускі ордэн. Мяне ўзнагароджвалі і літоўцы, і вугорцы, і французы, і італьянцы — узнагародаў у мяне сапраўды даволі шмат. Мая жонка заўсёды жартуе, што іх можна будзе пабачыць толькі падчас пахаваньня — бо іх тады нясуць на падушачках. Але ў жыцьці што зь імі рабіць? Ніхто, акрамя расейцаў, штодня ўзнагароды ня носіць. Узнагароды розныя, прэміі — гэта радасьць, але гэта адначасова пустата. Вядома ж, яны часам могуць спатрэбіцца. Скажам, калі нехта захоча адправіць мяне ў адстаўку, маю моцны аргумэнт супраць — мяне ўзнагароджваюць, так што дайце мне яшчэ папрацаваць.
— Чаму вы прынцыпова не экранізуеце клясыку? Польская літаратура такая багатая на гістарычныя сюжэты.
— Вядома ж, багатая. Але калі літаратурны твор ёсьць шэдэўрам, навошта мне яго пераводзіць у кінамастацтва? У XIX стагодзьдзі з удалай
п’есы рабілі опэру. Сёньня гэта вялікага сэнсу ня мае. Хай клясыка літаратурная застаецца літаратурай, а я спрабую дасягнуць клясыкі ў кіно. Mae калегі робяць выдатныя экранізацыі! Я вельмі паважаю Гофмана і Вайду, якія рабілі найвыдатнейшыя экранізацыі польскай літаратуры, і мяне гэта радуе. Яны гэта зрабілі за мяне. Як глядач я застаўся задаволены. А сам не хачу гэтага рабіць.
— Беларуская і польская мова вельмі блізкія, мы можам паразумецца безь перакладніка. Апошнія гадоў пятнаццаць у Беларусі ідзе актыўная русіфікацыя. Як можна абараніць мову?
КНІГІ ОНЛАЙН
