Высьпятак ад Скарыны
Міхась Скобла
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 500с.
2017
«Прызнаюся шчыра: сядзеў ва мне ўнутраны цэнзар»
— Апошнім часам шмапг дыскусій на інтэрнэт-форумах было зьвязана зь імем Сьвятланы Алексіевіч, зьяе стаўленьнем да беларускай мовы. Мне запомніліся яе словы: «Я не прыгонная беларускай мовы». А вы прыгонны?
— Я? Вядома ж. Гэта вызначана ня толькі лёсам, гэта выбрана мною сьвядома, і як мне падаецца,
асьвечана Богам. Я добра ведаю Сьвятлану і хачу сказаць, што яна ніколі не была ворагам беларускай мовы. Іншая справа, што мне было б намнога прыемней, каб яна карысталася беларускай мовай у сваёй творчасьці — цікавай і таленавітай. Але гэта вельмі тонкія рэчы. Прыкладам, Алесь Адамовіч бліскуча гаварыў па-беларуску, па-беларуску пісаў і свае літаратуразнаўчыя працы. А вось прозу сваю пісаў па-расейску. I калі я пытаўся ў яго, у чым справа, ён адказваў: «Ня ведаю. Вось саджуся за пісьмовы стол, і, каб выказацца, мне патрэбна расейская мова». Магчыма, нешта падобнае і ў Сьвятланы. Я быў бы вельмі рады, калі б яна стала ляўрэатам Нобэлеўскай прэміі. Гэта, я думаю, паслужыла б на карысьць Беларусі.
— Ці на карысьць расейскамоўнай літаратуры ў Беларусі?
— He, Міхась, я так ня думаю. Творчасьць Сьвятланы Алексіевіч ніколі не была падтрымкай Чаргінцу і яго паплечнікам. Наадварот, яны на дух не пераносяць і ненавідзяць яе творчасьць. Таму, паўтаруся, яе Нобэль быў бы падтрымкай ня так званым «беларускім расейскамоўным пісьменьнікам», а дэмакратычнай Беларусі.
— Аднойчы мы з вамі выступалі ў Полацку, гасьцявалі ў вашай мамы. I мяне тады ўразіла, як яна ўжо ў вельмі паважным веку чытала на памяць вершы Якуба Коласа. Паэзія ў вашым жыцьці — ад маці?
— Думаю, што паэтычнае бачаньне сьвету ў мяне сапраўды найболын ад мамы, але яшчэ і ад прыроды, сярод якой я ў маленстве жыў. Маляўнічая, вельмі беларуская рэчка Дрыса і бары
на яе берагах, і туманы, якія плылі над лугам, — я ўсё да гэтага часу помню. У мамы памяць проста выключная. Ёй сёньня ўжо за 100, але яна да гэтага часу памятае вершы, якія вучыла ў школе, і ня толькі Якуба Коласа, але і Кандрата Крапівы, яна памятае песьні той пары. Болып-менш сур’ёзна ставіцца да літаратурнай творчасьці я стаў ва ўнівэрсытэце. Там побач былі сябры, якіх сёньня мы ведаем як выдатных паэтаў: Рыгор Барадулін, Васіль Зуёнак, Міхась Стральцоў. Я на іх азіраўся, мы разам нешта шукалі. А потым прыйшлі радасныя сустрэчы з клясыкамі, якіх мы вучылі ў школе, я маю на ўвазе Аркадзя Куляшова, Максіма Танка, Пімена Панчанку. Можна было зь імі сустрэцца, яны былі не забранзавелыя, але мы дыстанцыю трымалі, глядзелі на іх, як на жывыя помнікі. А яны паводзілі сябе вельмі дэмакратычна, ня ўмелі і не хацелі быць помнікамі.
— Ці часта вам даводзілася пісаць з аглядкай на зьнешняга ці ўнутранага рэдактара?
— Была ў мяне аглядка і «зьнешняя», і «ўнутраная». Прызнаюся шчыра: сядзеў ва мне ўнутраны цэнзар, таму што кожнаму творчаму чалавеку хочацца, каб творчасьць яго дайшла да людзей. У маёй кніжцы «Ўзмах крыла» ёсьць цэлы разьдзельчык вершаў, якія за савецкім часам не друкаваліся. Але я не сказаў бы, што ўнутраны цэнзар так ужо стаяў над маёй душой. Я стараўся, хоць і з аглядкай, выказваць тое, што мне дорага, і ў вершах, і ў паэме «Ленін думае пра Беларусь». За тую паэму мяне сьпярша хвалілі, потым даволі жорстка лаялі, ледзь не зрабіўшы зь мяне трубадура марксізму-ленінізму. Тады мяне падтры-
маў Масей Сяднёў, дзякуй яму. Калі мяне пачалі тут лаяць, я працаваў у Нью-Ёрку, і ён мне сказаў: «Генадзь, ты асабліва не хвалюйся. Людзі разумныя ведаюць, што твая паэма не пра Леніна, а пра Беларусь. Я вельмі крытычна стаўлюся да камуністычнай ідэалёгіі і да Леніна, але ў гэтым творы аніякага твайго граху ня бачу». Мне тады гэта было важна пачуць.
— А хто зь беларускіх пісьменьнікаў зьяўляецца для вас прыкладам творчай свабоды?
— Прыкладамі такой свабоды для мяне — Васіль Быкаў і Пімен Панчанка. Быкаў, нягледзячы на жорсткую цэнзуру, усё ж сказаў сваё праўдзівае слова пра вайну. I Панчанка, нягледзячы на жорсткія рамкі, якія для яго ставілі, усё ж час ад часу з тых рамак выломліваўся і ў сваёй паэзіі быў гранічна шчырым і гранічна сьмелым.
— Аднойчы Янка Брыль паказаў мне сваю «шафу найлепшых», дзе стаяла каля паўсотні кніг, самых для яго дарагіх. А ці была ў вас свая «валізка найлепшых», якую вы бралі з сабой у Нью-Ёрк?
— У Нью-Ёрк я браў няшмат кніг: творы Багдановіча, Купалы, Коласа, Быкава і Брыля. 3 расейскай клясыкі — Гогаля і Ясеніна, яшчэ публіцыстыку Буніна. Праўда, у Нью-Ёрку ў мяне была магчымасьць пазнаёміцца з кнігамі нашых суайчыньнікаў за мяжой: Натальлі Арсеньневай, Алеся Салаўя, Уладзімера Дудзіцкага, Масея Сяднёва. Тады для мяне іх творчасьць сталася сапраўдным адкрыцьцём.
— Мне нядаўна трапіліся на вочы вашыярадкі: «Ня бойцеся начальнікаў, / яны — зусім ня геніі. /
Яны ва ўсім звычайныя, / ня Гётэ, не Тургеневы, / ня Рузвэльты, ня Сталіны, / ня Вітаўты, ня Скірмунты. / Як яёгка ўверх пастаўлены, / так хутка будуць скінуты». Але, як паказвае практыка, начальніказь вяршыні ўладнай піраміды скінуць складана. Што змушае чалавека рукамі і зубамі трымацца за ўладу?
— Улада дае незвычайныя магчымасьці чалавеку, ён да іх прывыкае, а калі сыходзіць з улады — усё зьнікае. Вазьміце аднаго беларускага палітыка, які ўчэпіста трымаецца за ўладу. Якім было ягонае ранейшае жыцьцё, калі ён ня быў кіраўніком? Скажам шчыра — вельмі бедным. Яго тузалі, яму было няпроста і нялёгка. А цяпер ён жыве, робячы ўсё, што захоча. I калі гэтую пасаду ў яго забяруць, куды яму вяртацца? Назад у ранейшае жыцьцё ня хочацца. А куды яшчэ? У дыктатараў, як правіла, няма прафэсіі. Пасада робіцца для іх прафэсіяй. Дыктатар трымаецца за ўладу да канца, да вялікай крыві, бо пасада абараняе яго ад лавы падсудных. Толькі зрынутых дыктатараў прыцягваюць да адказнасьці. А пераходзіць з палаца за краты ніхто ня хоча.
— Нядаўна былі апублікаваныя дзьве вашы паэмы — пра Францішка Багушэвіча іЯкуба Коласа. Абодваяны пад канец жыцьця перажывалі пэўнае расчараваньне ў сваім народзе. А вы?
— Я не цярплю палітыкаў, лісьлівых у адносінахз народам: «Наш народ самы мудры! Наш народ самы цярплівы! Наш народ самы працавіты!» I іншыя народы не дурныя і не гультаі. Беларускі народ — такі, які ёсьць, другога ў нас ня будзе. Але як мы можам дараваць свайму народу вялікія
гістарычныя памылкі, за якія расплачвацца будуць нашы дзеці і ўнукі? Чаму народ дазваляе зь сябе зьдзекавацца, колькі ж цярпець можна? Народу нашаму бракуе рашучасьці. У свой час я напісаў верш «Такі народ», дзе гаворыцца: «Чужым і ўласным дармаедам / глядзіць у рот / і паслухмяна крочыць сьледам — / такі народ». Што мы сёньня маем? Адзін чалавек, атрымаўшы абсалютную ўладу, выстраіў цэлы дзяржаўны мэханізм, які абдурвае людзей, маніпулюе імі як хоча. У нас да таго дайшло, што многія людзі кажуць: «Ай, які наш кіраўнік малайчына, ён столькі гадоўабдурваў Расею і браў газ па той цане, якой больш ні ў кога не было». Так, ад гэтага дзяржаве было лепей. Але хіба гэта маральна — атрымліваць нешта за кошт абдурваньня? Адна справа, калі гэтую мяжу пераходзіць адзін чалавек, і зусім іншая справа, калі яе пераходзіць большая частка народу. А мы гэта бачым: «Хай абдурвае некага, абы нам было добра!». Гэта для мяне страшна.
«Сучасныя песенькі адна адну выпіхваюць з эфіру, і праз тры хвіліны іх немагчыма ўспомніць»
— Наклады беларускіх кнігз кожным годамменшаюць, БТ пра літаратуру фактычна забылася. А вось жа адзін ваш твор прагучаў па тэлебачаньні прыблізна 7 300 разоў! Я маю на ўвазе вашу «Калыханку», якую ведае кожны мінак на вуліцы. Такшто тыражаваньне твораў таксама мае вялікае значэньне. А якія вашы творы друкаваліся самым вялікім накладам?
— У свой час мяне друкавала «Правда», у якой былі проста захмарныя наклады — больш за дзесяць мільёнаў асобнікаў. Я даволі актыўна друкаваў вершы ў маскоўскай «Лнтературной газете» ў перакладзе Якава Хялемскага, Рыгора Куранёва, Ігара Шклярэўскага. Мяне ахвотна друкаваў папулярны часопіс «Юность», у яго наклад быў за пяць мільёнаў. I я праз усё жыцьцё нясу, як узнагароду, той факт, што маю паэму «Хатынскі сьнег» у «Новом мнре» падпісаў у друк Аляксандар Твардоўскі. Яму, калі сыходзіў з пасады галоўнага рэдактара, было дадзена права падпісаць у друк апошні нумар. I там сярод іншых матэрыялаў аказалася мая паэма. Але, скажам шчыра, песенная аўдыторыя шматкроць перакрывае ўсе друкаваныя наклады. Бо тыя ж «Калыханка», «Конь незацугляны», «Зачарованая мая», «Завіруха» давалі маім вершам такую вядомасьць, якую ніякі Дом друку ня мог даць.
— У супрацоўніцтве са Зьмітром Вайцюшкевічам вы запісалі сёлета альбом турэмнага шансону. Што вас натхніла на такую творчасьць?
— Мы са Зьмітром ставілі дзьве задачы. Папершае, шансон вельмі папулярны і ў Расеі, і ў Беларусі, і ва Ўкраіне. А вось беларускамоўнага шансону практычна не існуе. А празь яго таксама можна прапагандаваць беларускую мову. Па-другое, мне хацелася, каб у беларускім шансоне не было бандыцтва. Наш шансон мусіў быць лірычны. Мы хацелі расказаць пра тое, што адчувае чалавек ва ўмовах турмы, ва ўмовах зьняволеньня, чым ён жыве. Я разумею, што нехта абавязкова скажа: «Вось да чаго дакаціўся Бу-
раўкін! To пісаў «Ленін думае пра Беларусь», то цяпер піша турэмны шансон». Такім людзям я падрыхтаваў адказ. Помніце, адзін з нашых высокіх кіраўнікоў сказаў, што ў беларускіх турмах сядзяць дастойныя людзі? Дык вось і для гэтых дастойных людзей трэба пісаць песьні.
— Шансон сапраўды атрымаўся лірычны. Асабліва песьня «Дачакайся, матуля»: «Ты мне родная самая / па душы, па крыві. / Ты жыві, мая мама, / доўга-доўга жыві». Вашай маме пайшоў 101-ы год. Як сын напісаў — так яна і жыве. Ці можаце вы прыгадаць выпадкі, калі паэтычнае слова спраўджвалася падобным чынам?
— Я рады, што мама мяне падтрымала і такім чынам дадала мне плюсоў. Я вельмі хачу, каб спраўдзіліся мае вершы, прысьвечаныя маёй роднай Беларусі, беларускай мове. На жаль, пакуль толькі мама дапамагла спраўдзіць мае вершы. Дзякуй ёй за гэта.
— Сёньня ў Беларусі безьліч выканаўцаў, якіх БТ называе «зоркамі беларускай эстрады». Як вы ацэньваеце іх песьні, чайперш тэксты песень?
— У кожнага чалавека павінна быць адказнасьць перад людзьмі, перад радзімай, перад прафэсіяй. I павінна быць адказнасьць перад словам. Сёньняшнія сьпевакі і сьпявачкі дэманструюць абсалютную безадказнасьць і перад словам, і перад гледачом, і перад культурай. Тое, што я часам чую ў радыёэфіры ці са сцэны, — гэта жахліва. «Нравнтся мне, когда ты голая по квартнре ходншь м несомненно заводншь. Нравнтся мне, когда ты громко хохочешь, не важно, днём млм ночью — это нравнтся мне. Плевать, еслм я за-
КНІГІ ОНЛАЙН
