З гісторыяй на «Вы» выпуск 2
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 351с.
Мінск 1994
Усе дрэвы, камяні ды сцежкі вакол хаціны вешчуна загавораныя. He ўнаравіш яму нечым — возьме з твайго следу зямлі, пакладзе ў торбачку ды высушыць, а разам з той зямлёю і ты высахнеш на трэску. У вешчуновым прыстанку яшчэ страшней, чым у лесе. Гаспадара не відаць, адно на стале п’е з чарапка малако вялізны вуж. Ці не сам гэта гаспадар і ёсць? Нап’ецца ды перакінецца ў замшэлага дзядка з гострымі вачыма...
Шмат неверагодна цікавага і, між іншым, карыснага могуць сказаць нам пра веру продкаў, іх глыбокую сувязь з прыродаю старыя звычаі і прыкметы.
Сабраўся, напрыклад, гаспадар ставіць хату. Дрэва на будоўлю ён пойдзе секчы, як месяц будзе ў ветаху. Толькі тады яно трывалае, ссечанае ж на маладзік хутка збуцвее, а нарыхтаванае на зменах месяцовых квадраў — паесць шашаль. Hi ў якім разе нельга браць дрэва, вывернутае бураю, бо яго паваліў нячысцік, каб разам з ім усяліцца ў новую хату. Трапіць у зруб бервяно з рыпучага дрэва — гаспадары будуць часта хварэць.
Найлепей, лічылі продкі, нарыхтоўваць лес перад Вялікаднем, калі бяжыць вясновы сок і Дажбог з Ярылам робяць драўніну наймацнейшаю.
Выбраўшы месца пад хату, гаспадар збіраў з чатырох палёў чатыры камяні, нёс іх у запазусе ля голага цела і клаў чатырохкутнікам, пазначаючы вуглы. Потым станавіўся пасярод і прасіў парады ў Рода. Засталіся камяні праз тры дні некранутыя — значыцца, выбар удалы.
Кладучы першы вянец зруба, уважліва сачылі, куды паляціць першая трэска: трапіць у сярэдзіну — будзе ў хаце жыццё заможнае. Паміж бёрнаў клалі сабраныя на Купалле зёлкі, а часам і жменю змеленай на новых жорнах мукі — каб злодзей, залезшы ў хату, не мог уцячы, пакуль не вернуцца гаспадары. Існавала і такая прыкмета: колькі разбурыў чалавек у маленстве птушыных гнёздаў, столькі разоў мусіць ён на сваім вяку і жытло мяняць.
I яшчэ продкі, у адрозненне ад нас, ніколі не будавалі на чалавечых касцях. Драматург Аляксей Дудараў неяк расказваў, як пакутаваў, пераехаўшы ў новую кватэру: не мог заснуць, усхопліваўся сярод ночы, бачыў у снах розныя жахі. Высветлілася, што дом паставілі на былых могілках.
Як і іншыя народы свету, нашы прапрапрадзеды верылі ў магію лічбаў. 7 азначала чвэртку месяца, колькасць дзён у тыдні — «сядміцы». 4 — чатырычасткі сутак, чатыры пары года, чатыры бакі свету, што мелі сваю колеравую сімволіку. Сіняя або зялёная барва асацыявалася з захадам, белая — з усходам, чырвоная і чорная — з поўднем і поўначчу. 4 — гэта таксама чатыры пары жыцця: маладосць, сталасць, старасць і смерць, якім адпавядалі чырвоны, залаты, белы і чорны колеры. Белы, апрача таго, атаясамаўляўся з матчыным малаком і сімвалізаваў зямлю-карміцельку, а чырвоны здавён быў сімвалам агню і вечнага жыцця. Аб шанаванні гэтых барваў сведчыць наша народнае адзенне і бел-чырвона-белы нацыянальны сцяг. Штодзённай чорнай вопраткі продкі не насілі, бо гэты колер здавён успрьгмаўся як сімвал вядзьмарства, зла, тугі і смутку. Белы ж азначаў прыгажосць і духоўную чысціню.
Магічны сэнс мелі таксама лічбы 9 і 12 — столькі месяцаў жылі ў мацярынскім чэраве чалавечае дзіця і
жарабя. Лічбу 7 звязвалі яшчэ з колькасцю зорак у Вялікім Возе (Вялікай Мядзведзіцы).
Прашчуры часта ўглядаліся ў бяздоннае начное неба. Зоркі былі знакамі людскіх душ. Прыйшло на свет дзіця, і запаліў Род ці багіня Жыва новую зорку, што будзе гарэць, пакуль не скончыцца нітка жыцця. Адляціць ад цела душа, і скоціцца з неба срэбная слязіна — знічка.
У гэтым беларускім слове схаванае імя паганскага бога пахавальнага агню Зніча. Ен прымаў нябожчыкава цела, а таксама неабходныя ў замагільным жыцці рэчы і ператвараў іх у попел. Пасля хаўтураў заўсёды спраўляліся памінкі — «трызна», або «страва». Продкі разумелі, што найлепей ушанаваць памяць мёртвых можна паўнатою ўласнага жыцця.
Да нябожчыка прыляталі Жля і Карна, багіні тугі і пахавальнага плачу. Сама душа трымалася паблізу: глядзела, ці вельмі смуткуюць, слухала, што кажуць на памінках. Калі мала слёз ды гора, яна раззлуецца і пачне помсціць, таму галасілі сваякі на ўсю шчырасць. Праводзілі чалавека ў іншы свет урачыста і жалобна, але да смутку развітання дамешвалася і радасць: нябожчык сусрэнецца з продкамі, наперадзе ў яго вечнае жыццё.
Прашчуры верылі ў рай, што называўся Выраем. Гэта казачна прыгожы, напоўнены птушынымі спевамі зялёны сад з павольнаплыннаю ракой. У адрозненне ад хрысціянскага раю, які трэба заслужыць дабрачынным жыццём, паганскі чакаў кожнага. Пекла не існавала, продкі называлі сябе не рабамі ці слугамі божымі, а божымі родзічамі, Дажбогавымі ўнукамі. Адлёт душы (яе ўяўлялі маленькім двайніком чалавека) у Вырай быў такі самы непазбежны, як сама смерць.
Можа, таму людзі ставіліся да скону без вялікага страху. Гэта адлюстравалася ў паэтычным параўнанні смерці з нявестаю. Як пяецца ў старадаўняй народнай песні, крывавая бітва — вясельная бяседа, а непрабудны сон у магіле — салодкая ноч на шлюбным ложы.
Разам з тым паміраць ніхто не спяшаўся, і кашчавую стараліся абыходзіць як найдалей. Яна ж з уласцівай ёй нястомнасцю пасылала да людзей сваіх спадарожніц і памочніц — ліхаманкі. Дванаццаць страхотных, худых і вечна галодных крылатых сясцёрліхаманак жылі ў прыцемных сырых сутарэннях. Хала-
дэча, асабліва зімовая, выганяла іх на зямлю, і яны шукалі прытулку ды спажывы ў цёплых чалавечых хацінах. Гора таму, хто не меў надзейнага абярога, не пакрапіў прынесенай ад вешчуна вадою дзвярныя вершнікі. Непрадбачлівы чалавек трапляў у кіпцюры да бязлітасных ліхадзеек, кожная з якіх мела сваё імя і мучыла хворага на свой капыл. Трасея трэсла, Агнея паліла жарам, Лядзея змушала калаціцца ад холаду, Гняцея гняла і адбірала смак да едзіва, Грудзея ўскоквала на грудзі, прымушаючы чалавека хрыпець і керхаць, Глухея закладвала вушы, Ламея ламала косці і круціла сярэдзіну, Глядзея не давала заснуць, прывсн дзіла з сабою нячысцікаў, што пазбаўлялі чалавека розуму... Самая страшная — найстарэйшая сястра Навея. Калі яна завалодае хворым, усялякая надзея на паратунак знікне і чалавек хутка ператворыцца ў наўца-нябожчыка.
Канчаткова забірала жыццё агідная багіня смерці Яга, з дзяцінства да дрыжыкаў знаёмая нам па чарадзейных казках. Той, хто хоць здалёк убачыць Ягу, страціць мову, той, да каго яна дакранецца, непазбежна памрэ. Кашчавая Яга, як і Пярун, вымагала крывавых ахвяраванняў. Апрача таго, у прысвечаных ёй абрадах было спаленне пудзіла смерці. (Гэты рытуал трохі ў іншай форме адрадзіўся ў канцы 80-х гадоў, калі на палітычных мітынгах прыхільнікі Беларускага народнага фронту палілі пудзілы «светлай будучыні» — камунізму.)
У хаўрусе з Ягою зазвычай дзейнічалі аднавокае Ліха, Кадук, Карачун, а яшчэ той самы казачны Кашчэй, вядомы ўсходнім славянам, мяркуючы па былінах і археалагічных знаходках з ягонай выяваю, не пазней, чым з IX стагоддзя. Тысячу гадоў таму бабулі баялі ўнукам пра гэтую каларытную асобу амаль такія ж казкі, якія чулі ў дзяцінстве мы з вамі.
У тагачаснага Кашчэя было не толькі прозвішча — Бессмяротны, але і забытае цяпер імя па бацьку — Трыпятовіч. Сюжэт жа і герояў мы добра ведаем. Шукаючы Кашчэеву смерць, зухаваты хлопец, што вызваліў з палону царэўну, абавязкова патрапіць на гасціны да Бабы Ягі. Жыве тая ў вясёлай лясной мясціне, закіданай людскімі косткамі. Ягіна хаціна абторканая дванаццаццю (відаць, па колькасці бабіных памагатых — ліхаманак) частаколінамі, і на кожнай — па чалавечай
галаве, толькі адна пустая: чакае галаву самога героя. Апісанне сведчыць, што крыважэрная багіня смерці любіла ахвяры са сцятымі галовамі.
У 80-я гады IX стагоддзя кіеўскі князь Уладзімір Краснае Сонейка, якому тады часова належалі і іншыя беларускія землі, вырашыў упарадкаваць заблытаную нябесную іерархію і зрабіць веру продкаў дзяржаўнаю рэлігіяй. Ягонай воляю на дняпроўскай строме паблізу княжага хорама падняліся шэсць драўляных багоўкуміраў: Пярун, Хорс, Дажбог, Стрыбог, Мокаш і Сімаргал. Пра пяць першых мы ўжо казалі, а Сімаргал вартаваў скарбы і ахоўваў святое дрэва жыцця, ад якога паходзяць усе расліны.
Вярхоўным божышчам замест Рода князь абраў Перуна. Бог-грамавержац спрыяў княжай дружыне, ягоным імем ваяры прысягалі на вернасць свайму валадару. Воіна, які паміраў на полі бітвы ад ранаў, нябесны ўладар клікаў да сябе: «Хадзі, сыне, хадзі да палка майго Перуновага, да палка вечнага. Прытаміўся ты, і ноша на тваіх плячах цяжкая. Хадзі да палка майго, і ўбачыш там дзядоў і прадзедаў, і яны ў радасці і вяселлі цябе ўбачаць. Плакалі яны дагэтуль па табе, а цяпер узрадуюцца, бо жыць ты будзеш вечна...» Ніхто тады не мог падумаць, што зусім хутка па волі таго самага князя кіеўскіх куміраў назавуць акаяннымі, пасякуць і спаляць, а грознага Перуна скінуць у Дняпро, папярэдне намяўшы яму бакі доўбнямі.
На змену адным багам прыходзілі іншыя, аднак спрадвеку і ва ўсе часы беларусы глыбока шанавалі продкаў. Людзей, што перасяліліся ў Вырай, незалежна ад узросту, калі тое адбылося — у старасці або ў маленстве — называлі дзядамі. Сустрэчы з імі адбываліся колькі разоў на год. Увесну продкі хадзілі на магілы з ежаю і пітвом, каб падзяліцца з дзядамі радасцю сонечнае цеплыні і зямнога абуджэння. Замагільных гасцей звалі па імёнах і запрашалі папіць-паесці разам з жывымі. Увосень дзядоў чакалі на гасціны дома: адчынялі вокны і дзверы і сядалі за стол з багатаю пачосткаю. «Святыя дзяды, ляціце сюды!»—клікаў гаспадар, і ўсе чуйна прыслухоўваліся, каб не прапусціць прыходу невідочных гасцей. Пра іхняе з’яўленне паведамлялі павеў ветрыку, ціхае рыпенне дзвярэй, bo-
сеньская жамярыца, заляцелая ў вакно срэбная павуцінка. Болей за ласункі дзяды любілі паважную гаворку з успамінамі пра сябе.
Потым, у вечаровым сутонні, на магілах запальваліся агеяьчыкі. Гэтак ўшаноўвалі Зніча і нагадвалі пра неўміручасць душы. Дні сустрэч з продкамі так і зваліся — Дзяды. Гэтае мудрае паганскае свята жыве і сёння.
Нашы далёкія родзічы ведалі тое, што цяпер паспяхова даказвае навука. Духоўная энергія папярэдніх пакаленняў не знікае — яна жывіць род і ўвесь народ, дазваляе яму выстаяць у самыя цяжкія часіны. Таму мы і чуем гаючае ўзрушэнне каля старадаўніх сабораў і на палях славутых ратных перамог. Але дабратворны ўплыў гэтай энергіі адчувае не кожны, а толькі той, хто захаваў з продкамі «канал сувязі» — памяць пра іх і іхнія дзеі.
КНІГІ ОНЛАЙН
