З гісторыяй на «Вы» выпуск 2
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 351с.
Мінск 1994
А. Пасевіна пераклаў на «русінскую» мову Катэхізіс і раіў выдаваць на гэтай мове розныя дагматычныя і палемічныя творы. Ен звярнуўся да папы рымскага з просьбай прыслаць «русінскі» штыфт (кірыліцу), каб тут на месцы друкаваць кнігі, бо прывазіць іх з Рыма вельмі дорага. У 1583 годзе Пасевіна атрымаў ад князя К. Астрожскага экземпляр Бібліі, якая была выдадзена ў Астрозе. А. Пасевіна звярнуў увагу на тое, што маскоўскі шрыфт і шрыфт, якім карысталіся ў Рыме, адрозніваюцца ад мясцовага «русінскага». Магчыма, станоўчыя адносіны да мовы «тутэйшых» і кірылічнага шрыфту адыгралі пэўную ролю на згоду праваслаўных пайсці на заключэнне царкоўнай уніі.
Пасля доўгіх спрэчак аб умовах аб’яднання ў 1596 годзе у Брэсце была падпісана унія паміж каталіцкай і праваслаўнай цэрквамі Вялікага княства Літоўскага.
Паскорылі унію падзеі царкоўнага жыцця ў Масковіі. У 1583 годзе скончылася яе паразаю Лівонская
вайна. Прэтэнзіі Маскоўскай дзяржавы на землі Вялікага княства засталіся, але ўвасобіць іх у жыццё не было сілы. У гэтую справу актыўна ўключылася руская праваслаўная царква. У 1589 годзе маскоўская мітраполія была абвешчана патрыярхіяй. Ужо ў новым статусе руская праваслаўная царква намагалася падпарадкаваць усе праваслаўныя мітраполіі і незалежна ад таго, у складзе якой дзяржавы яны знаходзіліся. Гэта тычылася ў першую чаргу праваслаўнай царквы Беларускалітоўскай дзяржавы, дзе здаўна былі пэўныя сілы, арыентаваныя на Маскву. Гэта, на маю думку, падштурхнула да уніі праваслаўных іерархаў, якія былі патрыётамі сваёй дзяржавы і не хацелі, каб іх радзіма была захопленая Масковіяй.
Брэсцкая царкоўная унія не прывяла да зліцця канфесій. Абедзве цэрквы пайшлі на ўзаемныя ўступкі. Праваслаўная прызнала вяршэнства папы рымскага і прыняла сімвал веры ў каталіцкім разуменні. Яна не ўвайшла ў склад польскай каталіцкай царквы, не падпарадкавалася яе прымасу, а стала самастойнай, адной з дзяржаўных рэлігій Рэчы Паспалітай і была падпарадкавана непасрэдна папу рымскаму. Праваслаўная царква захавала сваю абраднасць, што, на думку спецыялістаў, з’яўляецца адной з галоўных і ўстойлівых рысаў, якія адрозніваюць адну канфесію ад другой.
Праваслаўная царква, названая ўжо уніяцкай, захавала мову богаслужэння — народную, беларускую. Беларуская мова пранікае і ў кананічную літаратуру. Акадэмік Я. Карскі пісаў з гэтай нагоды: «Вывучаючы помнікі старой заходнярускай гаворкі, мы сутыкаемся з адным вельмі цікавым з’явішчам: у той час, калі ў Маскоўскай Русі мовай святога пісання і богаслужэння служыць царкоўнаславянская мова ў рускай яе рэдакцьіі, у Літве спачатку зрэдка, а потым усё часцей і часцей месца царкоўнаславянскай мовы ў кнігах святога пісання заступае мясцовая гаворка беларуская».
У шматлікай палемічнай літаратуры, што дайшла да нашага часу, адпаведнае месца займаюць спрэчкі вакол ужывання царкоўнаславянскай і беларускай моў. Украінскі гісторык акадэмік М. Грушэўскі, якому ў нашай гістарыяграфіі трывала прыляпілі ярлык «украінскага буржуазнага нацыяналіста», адзначаў, што на ўкраінскіх землях мясцовая ўкраінская мова падпадала пад уплыў дзяржаўнай беларускай мовы. Гэтае становішча
было асабліва прыкметна ў канцы XV і ў XVI стагоддзі. Але ўжо з канца XVI і ў XVII стагоддзі назіраецца пэўнае паслабленне ўплыву беларускай мовы на ўкраінскую ў выніку адраджэння царкоўнаславянскай мовы.
Колькі напісана ў нас работ пра М. Сматрыцкага, братоў Зізаніяў. Колькі пахвальбы гучыць на іхні адрас за напісанне граматык, якія, маўляў, з’яўляюцца здабыткам беларускай культуры. Між тым «Граматыка» М. Сматрыцкага распаўсюджвалася ў Масковіі. Балгары і сербы перадрукоўвалі яе нават у XVIII стагоддзі. Дык якую ж мову вывучалі балгары і сербы па гэтай граматыцы? Няўжо беларускую? Сяму-таму, здаецца, няўцям, што «Граматыка» М. Сматрыцкага — гэта граматыка не «тутэйшай» мовы беларускай, ці «русінскай», або «рускай», як тады пісалі, a — царкоўнаславянскай.
Азбука Л. Зізанія 1596 года мела назву: «Наука ку чнтаню н розуменю пнсма словенского...» — гэта значыць царкоўнаславянскага. Азбуку дапаўняў «Лекснс снреч речення в’ькрат'ьце с'ьбранны н нз словенскаго языка на простой рускнй днялект нстолкованы». Цяжка згадзіцца з пунктам гледжання шэрагу аўтараў, якія сцвярджаюць, што «Лексіс» дапамагаў вучням авалодаць простай, народнай мовай. Аўтары зыходзяць з пасылкі, што вучні ведалі царкоўнаславянскую мову і не ведалі роднай, што царкоўнаславянская дапамагала авалодваць народнай мовай. Відаць, было наадварот. «Лексіс» Л. Зізанія, як і другія «Лексіконы», меў сваёй мэтай дапамагчы вучням пры дапамозе беларускай мовы, праз яе авалодаць царкоўнаславянскай. He валодалі царкоўнаславянскай мовай не толькі простыя людзі. Яе дрэнна ведалі ці зусім не валодалі вясковыя святары. Святар лютаранскай царквы са Славакіі Даніэл Крман у 1708—1709 гадах праехаў цераз Літву і Беларусь на Украіну. У Крупках Д. Крман упершыню бачыў Божую службу ў царкве, а потым меў гаворку з мясцовым святаром. Па словах Д. Крмана, святар быў чалавек вельмі неадукаваны. «Рускія» літары (г. зн. кірылічныя) не ведаў і чытаць не мог. Праўда, аўтар не піша, прадстаўніком якой царквы быў гэты святар — праваслаўнай ці уніяцкай.
Усё гэта з’яўляецца безумоўным пацверджаннем, што ў штодзённым жыцці і пры богаслужэнні вясковыя святары карысталіся народнай мовай. Вярхоўнае духа-
венства намагалася штучна ўкараняць царкоўнаславянскую мову, што з’яўлялася сваеасаблівай формай барацьбы з каталіцкай царквой і каталіцкім уплывам. Каб вывучаць царкоўнаславянскую мову, выдаваліся спецыяльныя слоўнікі. Як піша беларускі гісторык Г. Галенчанка, прычынай выдання такой літаратуры было пагалоўнае няведанне уніяцкімі святарамі царкоўнаславянскай мовы. He хапала нават і друкароў, якія б добра ведалі царкоўнаславянскую мову. Так, напрыклад, у «Літургіёне», выдадзеным у Вільні ў 1691 годзе, мы чытаем, што поўны служэбнік выдаць няма магчымасці «па скудасці майстроў», якія б добра ведалі царкоўнаславянскую мову, і таму ён выдаецца ў скарочаным выглядзе («малы»).
У нашай гістарычнай літаратуры склаўся ўстойлівы погляд, што ў XVI — XVII стагоддзях у Вялікім Княстве Літоўскім апалячванне і акаталічванне праваслаўных беларускіх і ўкраінскіх феадалаў праводзілася бадай што прымусова. Есць абгрунтаванні, аўтары якіх лічаць іх марксісцкімі: рост антыфеадальнай барацьбы народных мас змушаў да больш цеснага аб’яднання, класавыя інтарэсы бралі верх над этнічнымі. Таму праваслаўныя феадалы пераходзілі ў каталіцтва і такім чынам аўтаматычна апалячваліся. Аднак апалячванне ахапіла і літоўскіх феадалаў-католікаў. Ф. Энгельс у рабоце «Знешняя палітыка рускага царызма» пісаў, што з Люблінскай уніі 1569 года, вынікам якой было аб’яднанне Вялікага княства Літоўскага і Польшчы ў адну дзяржаву — Рэч Паспалітую, «з прычыны больш высокага ўзроўню цывілізацыі Польшчы», магнаты і шляхта Беларусі і Украіны «дужа апалячыліся». Г. Пляханаў бачыў і іншую прычыну апалячвання вышэйшага саслоўя. «Грамадска-палітычныя парадкі, якія перамаглі ў Маскве,— пісаў Г. Пляханаў,— забілі ўсякую спагаду да яе з боку вышэйшага саслоўя адзінаплемянной Літоўскай Русі і тым самым штурхнулі гэтае саслоўе ў абдымкі Польшчы, якая была дзяржавай шляхецкіх вольнасцяў». I далей: «...былое імкненне гэтага класа да Масквы саступіла месца яго адхіленню ад яе значна раней, чым здзейснілася яго апалячванне».
3 апалячваннем асноўнай часткі літоўскіх, беларускіх і ўкраінскіх магнатаў і шляхты ў Вялікім княстве Літоўскім паступова пачала распаўсюджвацца і польская мова, якая стала мовай адукаваных свецкіх колаў.
I ў беларускай мове, якой карысталіся ў асноўным прадстаўнікі ніжэйшых слаёў насельніцтва, паступова пачалася замена кірылічнага шрыфту на лацінскі, а не замена беларускай мовы польскай, як гэта лічаць некаторыя гісторыкі. Менавіта лацінскі шрыфт уводзіць у зман, і таму дакументы ў архівах, напісаныя па-беларуску, даволі часта ў вопісах лічацца польскамоўнымі.
Вышэйшае праваслаўнае духавенства ў адносінах да мовы чаплялася за старое, штучна і беспаспяхова ўкараняючы царкоўнаславяншчыну. Яно не лічылася з тым, што просты народ не ведаў яе. Ды і наогул гэтая літаратура, палемічная па зместу, не прызначалася для народа. Дзеячы праваслаўнай царквы працягвалі пісаць творы на царкоўнаславянскай мове. Каб пашырыць кола чытачоў, перакладалі свае працы на польскую мову. Гэта датычыць некаторых палемічных твораў С. Зізанія, накіраваных супраць каталіцтва і уніі.
М. Сматрыцкі, калі быў яшчэ праваслаўны (у канцы жыцця стаў уніятам), праяўляючы праваслаўны патрыятызм і адстойваючы неабходнасць карыстання царкоўнаславянскай мовай, як мовай тэалогіі і богаслужэння нараўне з лацінскай і грэчаскай, выдаў свой вядомы «Фрынас» па-польску ды яшчэ й гатыцкім шрыфтам. Трэба згадзіцца з высновай Г. Галенчанкі, што штучнае падтрымліванне царкоўнаславяншчыны праваслаўнымі брацтвамі і праваслаўным духавенствам мела негатыўны бок: яно перашкаджала шырокаму замацаванню беларускай мовы ў літаратуры, пісьменнасці, кнігадрукаванні, школьнай справе, педагогіцы, царкоўным богаслужэнні.
Ва ўмовах, калі пануючы клас успрыняў польскую культуру і мову, уніяцкая царква становіцца галоўнай і адзінай захавальніцай народнага здабытку беларусаў: мовы і культуры. I яна сваю ролю выканала, што прызнавалі нават самыя зацятыя праціўнікі уніяцтва. Так, мітрапаліт I. Сямашка, галоўны праваднік у жыццё зліквідавання уніяцкай царквы, пісаў у сваіх «Запісках», што ўвесь «грэка-уніяцкі народ» гаворыць на беларускай ці маларасійскай мовах, што дзеці уніяцкага духавенства дома і па-за домам выключна чуюць толькі гэтую мову. Адзін з найадданейшых прыхільнікаў так званага «западно-русснзма» К. Гаворскі (былы уніят) у сярэдзіне XIX стагоддзя мову беларусаў і ўкраінцаў пагардліва называў «уннатскнм наречнем».
Рэч Паспалітая — дзяржава шматнацыянальная. Сярод жыхароў гэтай краіны былі людзі розных веравызнанняў: католікі, праваслаўныя, пратэстанты розных плыняў, мусульмане, іудзеі. Прычым гэта былі шматлікія групы, прадстаўнікі якіх займалі высокія дзяржаўныя пасады. Побач з барацьбой паміж рознымі канфесіямі, якая праходзіла ў асноўным у выглядзе жорсткай літаратурнай палемікі, у Рэчы Паспалітай была даволі шырока распаўсюджана верацярпімасць. Менавіта яна згладжвала рэлігійныя супярэчнасці, супрацьдзейнічала ўзнікненню рэлігійных войнаў, якія маглі прывесці да ўмяшання суседніх дзяржаў ва ўнутраныя справы краіны.
КНІГІ ОНЛАЙН
