З гісторыяй на «Вы» выпуск 2
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 351с.
Мінск 1994
Разглядаючы становішча ў Рэчы Паспалітай, Ф. Энгельс пісаў: «Польшча заўсёды была надзвычай ліберальная ў рэлігійных пытаннях... Большая частка насельніцтва ўсходніх правінцый належала да праваслаўнай веры, у той час як уласна палякі былі католікамі. Значная частка гэтых праваслаўных у XVI стагоддзі была вымушана прызнаць верхавенства папы, і яны сталі называцца уніятамі, але многія з іх захавалі ва ўсіх адносінах вернасць сваёй ранейшай рэлігіі... I вось рускі ўрад, які ў сябе ў краіне не цярпеў ніякай іншай рэлігіі, акрамя праваслаўнай, і караў вераадступніцтва як злачынства, які заваёўваў чужыя нацыі, далучаючы направа і налева чужыя вобласці і ў той жа час усё мацней скоўваў рускага прыгоннага,— гэты самы рускі ўрад хутка абрынуўся на Польшчу ў імя рэлігійнай цярпімасці, таму што Польшча нібыта прыціскала праваслаўных...»
Каб апраўдаць палітыку царызму — захопніцкія войны супраць Рэчы Паспалітай і так званае «воссоеднненне западной Росснн»,— у рускай афіцыяльнай гістарыяграфіі і была выпрацавана палітызаваная канцэпцыя аб страшэннай веранецярпімасці ў Рэчы Паспалітай, аб жудаснай палітыцы апалячвання і акаталічвання ўсіх слаёў насельніцтва Беларусі, аб тым, што разам з каталіцкай гэтым займалася і уніяцкая царква.
Супраць гэтай канцэпцыі рускай вялікадзяржаўнай гістарыяграфіі ўпершыню навукова абгрунтавана выступіў у друку беларускі гісторык, археолаг, этнограф, гісторык літаратуры, выдавец і рэдактар газет Адам Кіркор. У 1875 годзе ў Варшаве ён выдаў манаграфію
па гісторыі Беларусі, у якой выказаў зусім новыя погляды, процілеглыя афіцыйнай гістарыяграфіі. Але з ягонымі поглядамі змагло азнаёміцца толькі абмежаванае кола чытачоў, бо работа была выдадзена на польскай мове. Тым не менш, праца А. Кіркора не засталася незаўважанай прагрэсіўнай грамадскасцю. П. Сямёнаў — галоўны рэдактар шматтомнага выдання «Жнвопнсная Россня» — запрасіў А. Кіркора, хоць ён знаходзіўся ў эміграцыі і жыў у Кракаве, прыняць удзел у напісанні III тома, прысвечанага Беларусі. У гэтай рабоце, надрукаванай у Пецербургу ў 1882 годзе, А. Кіркор шмат увагі ўдзяліў рэлігійным пытанням. Для абгрунтавання сваіх высноў аб існаванні верацярпімасці, ён прывёў дадзеныя аб уцёках сялян, у асноўным стараабрадцаў з Расіі ў XVII—XVIII стагоддзях з прычыны рэлігійных праследаванняў, падлічыў, колькі дзесяткаў тысяч іх асела ў розных кутках Беларусі і Літвы.
А. Кіркор выпрацаваў і новую канцэпцыю гісторыі уніяцкай царквы. Аўтар падкрэсліваў, што ў заключэнні уніі былі зацікаўлены не толькі іерархі каталіцкай, але і праваслаўнай царквы, бо, стаўшы уніятамі, яны атрымлівалі роўныя правы з каталіцкім клірам. Змянілася прававое становішча праваслаўнай (ужо уніяцкай) царквы ў дзяржаве,— яна атрымала правы грамадзянства, стала дзяржаўнай, карысталася падтрымкай з боку караля і папы рымскага.
У той жа час А. Кіркор падкрэсліваў, што і пасля заключэння уніі адносіны паміж каталіцкай і уніяцкай цэрквамі засталіся напружанымі. Ен разглядзеў пытанне аб прыняцці уніі простым народам. На Беларусі феадалы былі «патронамі» праваслаўных прыходаў і просты народ прымаў унію неўсвядомлена, па загаду паноў, якія ў большасці ўжо перайшлі ў каталіцтва. Паколькі абраднасць засталася ранейшая і мова богаслужэння тая самая, то народ не бачыў і не разумеў той перамены, што на чале царквы стаў папа рымскі, а не канстанцінопальскі патрыярх.
А. Кіркор лічыў, што базыльяне (манахі уніяцкага ордэна св. Васіля Вялікага, створанага ў 1617 годзе на ўзор каталіцкіх) шмат зрабілі ў справе выхавання і адукацыі народа, бо выкладанне ва уніяцкіх школах вялося на беларускай мове. Ен пісаў, што базыльяне былі вельмі адукаваныя і ў справе адукацыі беларусаўуніятаў адыгралі такую ж ролю, як езуіты ў адукацыі
католікаў. Галоўная выснова А. Кіркора тая, што уніяцкая царква, яе асветніцка-адукацыйная дзейнасць паслабляла каталіцкую агрэсію, зберагала беларускую мову і культуру народа, прадухіліла паланізацыю беларусаў.
У рускай гістарыяграфіі XIX стагоддзя існаваў пункт гледжання, згодна з якім усходнія славяне і іх мовы былі вельмі блізкароднасныя і для іх назвы ўжываўся тэрмін «рускія славяне». Калі больш-менш пачала праяўляцца самасвядомасць украінцаў і беларусаў, у рускай гістарыяграфіі склаўся трошкі зменены пункт гледжання: адзіны рускі народ дзеліцца на тры галіны. У гэтай схеме беларусы — заходняя «ветвь» рускага народа, а беларуская мова — заходняя гаворка рускай мовы. Наогул кажучы, погляды рускіх гісторыкаў на мінулае беларускага народа вельмі розныя: ад поўнага адмаўлення існавання беларусаў як народнасці і ягонай мовы, да думкі, што вялікарускі народ склаўся з перасяленцаў са старажытнай Беларусі і Украіны.
На падставе гістарычных, лінгвістычных, археалагічных, этнаграфічных дадзеных А. Кіркор сцвярджаў, што беларусы — гэта не заходняя «ветвь» рускага народа і не ўсходняя галіна польскага, як гэта трактавалася ў рускай і польскай вялікадзяржаўнай гістарыяграфіі, а асобная народнасць. Ен даказваў, што існуе не «говор», не «наречне» рускай ці польскай мовы, а самастойная беларуская мова.
Згаданыя погляды А. Кіркора выклікалі шалёную крытыку з боку рускіх вялікадзяржаўнікаў, асабліва з боку прафесара Пецярбургскай духоўнай акадэміі М. Каяловіча. Ен нарадзіўся на Гарадзеншчыне ў сям’і уніяцкага святара. Пачатковую адукацыю атрымаў у школе Супрасльскага манастыра, які да скасавання царкоўнай уніі быў уніяцкім. У гэтым манастыры, пісаў А. Цьвікевіч, «побач з беларушчынай, дзякуючы спакусам Масквы, вырасталі сярод вуніятаў перавёрткі, галоўным з якіх зьяўляецца Іосіф Сямашка... Зрабіўшы стаўку на Расію і маскоўскае праваслаўе, вуніяцкія рэнегаты ўсю гастрыню сваёй барацьбы на карысьць новага саюзніка зьвярнулі проці Польшчы... У атмасферы барацьбы гэтых двох станаў — старавуніяцкага, які трымаўся карэньняў беларушчыны, шанаваў і пагаджаў яе з польскай культурай,— і новага, які бачыў сваю будучыню ў сувязі з Масквой і Санкт-Пецярбур-
гам», прайшла маладосць М. Каяловіча. Менавіта ён першы выступіў супраць поглядаў А. Кіркора. Калі выйшаў з друку трэці том «Жнвоішсной Росснн», М. Каяловіч напісаў рэцэнзію. Ен абвінавачваў галоўнага рэдактара выдання П. Сямёнава ў тым, што той, замест таго каб пачаць выданне звесткамі «аб зерне Расіі, з якога вырасла і зыходзіць руская сіла і жыццё ва ўсе ўскраіны», пачаў выданне з апісання ўскраін, што само выданне было здзейснена «ў іншародніцкіх і іншаземных інтарэсах».
Галоўны ўдар М. Каяловіч нанёс па А. Кіркоры. У згаданай рэцэнзіі і ў манаграфіі «Нсторня русского самосознання...» (1884) ён выступіў супраць кіркораўскай канцэпцыі паходжання беларускага народа, абвінаваціў А. Кіркора ў тым, што ён «разбіў рускае племя» на тры і «жадаў разарваць усякія сувязі заходняй Расіі з усходняй». Каб пераканаць чытачоў, што уніяцкая царква чыста каталіцкая, а гэта значыць варожая «рускаму народу», што ў ёй нічога не захавалася ад праваслаўя, у 1884 годзе М. Каяловіч пісаў, што паміж вярхамі уніяцкай і каталіцкай цэркваў не было супярэчнасцяў і непаразуменняў. Але ж раней — у 1873 годзе — ён прызнаваў, што «уніяты заўсёды лічылі праваслаўных сваімі». Больш таго: «Наколькі можна меркаваць па помніках, якія захаваліся, уніяты не прымалі ўдзел у... ганенні праваслаўных» (гэта датычыць Беларусі.— Ю. Д.). «Толькі на Украіне,— пісаў М. Каяловіч,— мы бачым, што поруч з фанатыкамі-палякамі стаялі уніяты». Між іншым, у дзвюх манаграфіях, прысвечаных рэлігійным пытанням на Украіне і ў Беларусі, усе факты барацьбы праваслаўных супраць уніяцкай царквы і уніятаў або уніятаў супраць праваслаўных, М. Каяловіч прыводзіць толькі з гісторыі Украіны, а не з гісторыі Беларусі.
Каяловіч бяздоказна абвінаваціў Кіркора ў тым, што ён быў прыхільнікам апалячвання беларусаў (па ягонай тэрміналогіі «рускіх»), што ў ягоных творах «бачна вялікая няпраўда і фанатызм да ўсяго рускага». Каяловіч не знайшоў і не мог знайсці якіх-небудзь сур’ёзных контраргументаў супраць доказаў Кіркора, затое ярлыкоў навешаў дастаткова, у тым ліку «паланафіла», які, на жаль, ужываюць адносна А. Кіркора і сучасныя беларускія гісторыкі.
У той жа час высновы А. Кіркора падтрымалі
некаторыя сумленныя рускія гісторыкі і сярод іх П. Мілюкоў, які пісаў, што дагматычныя спрэчкі вяліся толькі сярод вярхоўных уладароў царквы, а просты народ у гэтым нічога не разумеў і наогул не бачыў розніцы паміж уніяцкай і праваслаўнай цэрквамі. Мілюкоў, бадай, першы з рускіх гісторыкаў, які прызнаваў існаванне беларускай народнасці і беларускай мовы. Ен пісаў: «Цяперашняе рассяленне беларусаў амаль цалкам адпавядае сваімі межамі распаўсюджванню крывічоў паводле нашага старажытнага летапісу... Беларуская мова многімі лічылася і да гэтага часу лічыцца адной з вялікарускіх гаворак... у беларускай мове ёсць такія карэнныя асаблівасці, якія вымушаюць вылучыць яе ў асобную групу, раўнапраўную з вялікарускай і маларускай».
Другі рускі даследчык А. Пыпін у 1892 годзе выступіў супраць гісторыкаў-вялікадзяржаўнікаў, згодна з поглядамі якіх беларусы — гэта не народнасць, a «крыху сапсаваная польскім уплывам і каталіцкай царквой галіна рускага народа». «Старажытнага адзінага «чыстага» рускага народа не было»,— сцвярджаў А. Пыпін,— а продкі беларусаў — гэта «старыя плямёны крывічоў, дрыгавічоў і іншых». Беларуская мова, працягваў А. Пыпін, «не ўзнікае з вялікарускай, a развіваецца адначасова з ёй з блізкароднасных, але асобных племянных элементаў і ў вельмі розных палітычных і бытавых умовах». Але гэтыя асобныя выказванні патанулі ў мутным патоку вялікадзяржаўнай гістарыяграфіі.
У пачатку XX стагоддзя пытанням гісторыі Беларусі і, у прыватнасці, гісторыі уніяцкай царквы шмат увагі ўдзялілі прадстаўнікі беларускага асветніцтва і культуры, якія групаваліся вакол «Нашай Нівы». Іх погляды ў асноўным развівалі і ўдакладнялі канцэпцыю А. Кіркора. Так, у 1909 годзе Антон Навіна (Луцкевіч) выдаў кароткі артыкул «Беларусы», у якім пісаў, што уніяцкая царква да яе скасавання была апірышчам беларускай народнасці, што беларусы-католікі больш паддаюцца ўплыву польскай культуры і ўжываюць «польскі» алфавіт, а праваслаўныя беларусы карыстаюцца кірыліцай і лягчэй паддаюцца «(вяліка) рускаму» ўплыву.
КНІГІ ОНЛАЙН
