З гісторыяй на «Вы» выпуск 3
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 347с.
Мінск 1994
Пачыналася вясна... Сьнег блізу згінуў. Абапал чыгункі, як вокам скінуць, рудзелі бясконцыя прасторы ссохлае леташняе травы. Дзе-ня-дзе на даляглядзе бялеліся рэдкія бярозавыя пералескі. Было страшэнна пуста, сумна й безнадзейна.
Я ўвесь час сядзела ля акна й глядзела на кавалачак сіняга неба, што было відаць праз шчэліну... «Толькі вясною бывае неба такое сіняе, толькі вяскою бываюць далі такія чыстыя...» — настырліва, у такт колаў, зьвінела увушшу. Гэты верш, што ўвайшоў пазьней у зборнік «Сягоньня», нарадзіўся якраз аднае веснавое раніцы ў цягніку, што вёз нас у далёкую ссылку праз аднастайныя сібірскія стэпы.
Пасьля 20-цёх дзён пакуты мы дасягнулі нарэшце мэты. Цягнік, які ўжо ад колькіх дзён, не даяжджаючы Новасібірску, зьвярнуў быў проста на паўдня, спыніўся на маленькай стэповай станцыі на беразе няжывога салонага возера. Нас выгрузілі й машынамі разьвезьлі па бяскрайных прасторах.
Наш вагон, усе разам, трапіў у глухую калгасную вёску Дзьмітраўку, дзесяткі кілёмэтраў (больш 70-цёх)
ад чыгункі. Тут мы доўга сядзелі на вуліцы, у пяску, няведаючы, што рабіць і куды йсьці. Нас проста скінулі з машынаў сярод сяла, і ўсё.
Калі сьцямнела, мясцовыя калгасьнікі, украінцы, пераселеныя сюды яшчэ царскім урадам, якія дагэтуль маўклівым натоўпам прыглядаліся да нас здалёк, пасьмялелі, падышлі бліжэй. Тыя, што мелі мякчэйшыя сэрцы, запрапанавалі начлег. Нам пашчасьціла. Нейкая старая забрала нас да сябе, дала есьці. Пашчасьціла й яшчэ некаторым. Але былі й такія, што начавалі на дварэ.
Назаўтрае прыехала з раёну НКВД. Сабрала нас усіх у сельсавеце. Доўга перапісвала нас, дапытвала, а нарэшце сказала, што мы ня маем права нікуды з гэтае вёскі выходзіць, што маем штодня a 7 гадзіне раніцы мэльдавацца ў сельсавеце й што... мусім сабе радзіць як патрапім. «У каго няма грошай — а яны, пэўне-ж, ёсьць у кажнага, вы-ж памешчыкі,— сказаў адзін з энкавэдзістых,— той можа йсьці пабатрачыць у калгасьнікаў. Нам да вас справы няма, і працы мы вам ніякае даць ня можам, пакуль вы «не пераваспітаецесь» і «не раскулачыцесь».
I мы пачалі шукаць заработкаў, старацца хоць якколечы наладзіць жыцьцё. Заработкі знайшліся. Справа ў тым, што ўсе калгасьнікі, ня вылучаючы старое, у якой мы начавалі першую ноч і якой было ўжо 80 год, штодня мусілі хадзіць на працу ў калгас. Працавалі яны ад цямна да цямна далёка ў стэпе. Але і ў хаце, аднак, трэба было даваць раду, праца й тут была.
Трэба было нацягаць вады для кароваў апаўдні (студні ў Дзьмітраўцы былі страшэнна глубокія, і вады ў іх было мала), пачысьціць хлявы, вымазаць хату. Хаты ў Казахстане, абсалютна бязьлесным, усюды з гліны, і, прынамсі, раз у год іх трэба нанава абмазваць, каб не разваліліся ад дажджу й сонца.
I вось калгасьнікі пачалі нас наймаць, каб выконваць за іх гэтую працу, тым болып што НКВД афіцыйна гэтага не забараніла, хоць і сказала неафіцыйна, што калі хто зь мясцовых жыхароў будзе памагаць «палякам», дык таго вышлюць «на Камчатку».
Мы, гэта значыцца я з хлапцамі, за посьцілку й два ручнікі нанялі «кватэру» ў аднаго калгасьніка — месца ў хаце, дзе можна было спаць на глінянай падлозе, і ўзяліся за заработкі, каб не загінуць. Капалі гліну,
мясілі яе ў ямах ізь сечкай, лазілі на стрэхі, мазалі іх глінай, правілі камяньі, рабілі «саман» (цэглу з гліны, мяшанай ізь сечкай), цягалі ваду із студняў. За гэта нам плацілі пшаніцай, давалі хлеб, часам навет малако.
Бульбы й ніякага варыва ў Казахстане мы ня бачылі. Кажуць, калі ўдасца, бывае, добры год, дык родзіць там і бульба, і нават кавуны, але пры нас год быў зусім засушлівы й нічога па гародах ня толькі ня вырасла, але нават і не абыйшло.
Так-сяк мы пачалі новае жыцьцё. Мясцовае жыхарства й само жыло ў вялікай нястачы. Шмат якія калгасы год у год галадалі. У нашай Дзьмітраўцы было, праўда, крыху лепш. Леташні год быў выняткова ўраджайны, і кожны меў запас пшаніцы. Але ня было ні адзежы, ні абутку, ні пасьцелі, ні пасуды. 3 нашае посьцілкі гаспадары пашылі сабе па кашулі, й гэта было для іх вялізарнае сьвята. Спалі яны на голым гліняным прыпечку, падаслаўшы пад галаву брудную, падраную ватоўку, скіненую толькі што з плечаў. Хадзілі блізу босыя, дарма што стэп быў поўны атрутных скарпіёнаў. Ня мелі ні ложкаў, ні нават лаваў.
У працы, у тузе прамінула сьпякотнае, распаленае казахстанскае лета. Hi разу за ўсе летнія месяцы ня было дажджу. Зямля палопалася, голы, пусты й так стэп зрудзеў і ссох да рэшты. Пагражала няўрода й голад. У калгасе быў страшэнны непарадак і хаос. Валы здыхалі, трактары псаваліся. Калі што, раней пасеянае, і абыйшло, і дасьпела,— так і марнавалася на карані, бо не пасьпявалі зжаць і звазіць.
Сена часткаю згарэла ў стэповым пажары, часткаю зазімавала пад сьнегам. Калгасная жывёла засталася бяз корму на зіму. У калгасах па той бок чыгункі, у Алтайскім краі, пачаўся голад. Ад раніцы і да вечара праз нашую вёску пацягнуліся працэсыі галодных сібіракоў-калгасьнікаў, што жабравалі пад вокнамі хлеба. Але хлеба й у нашай Дзьмітраўцы ўжо мала ў каго было. Пад вясну шмат хто захварэў на цынгу.
Што-ж казаць аб нас! Дарма што цяжкой працай мы зарабілі былі крыху хлеба. Нам давялося пазнацца гэтаю зімою і з голадам, і з холадам. Зімавалі мы ў глінянцы, якую самі сабе змайстравалі і абмазалі з развалінаў старое, закінутае хаты, што калісьці належала
да будынкаў нейкага раскулачанага і выгнанага зь вёскі кулака. Такіх развалінаў — адных сьценаў — было ў нашым сяле вельмі шмат.
У нашай глінянцы было цёмна, цесна й сьцюдзёна. Была, праўда, печка, што вельмі курэла, але паліва было мала. Дроваў у Казахстане няма. Паляць там сухім палыном, саломай і кізякамі — высушаным каровім гноем. Усю восень мы хадзілі далёка ў стэп ірваць палын, які расьце там вышэй чалавека, і хоць і пакалечылі й паранілі рукі аб калючае цыбур’ё, а крыху апалу прызапасілі. Хадзілі таксама ў стэп, дзе пасьвіліся калгасныя каровы, зьбіраць высушаныя гарачым сонцам кізякі. Аднак ні палыну, ні кізякоў на ўсю даўгую сібірскую зіму не хапіла.
А зіма гэтая была запраўды жудасная, вятраная, маразяная, завейная. Тыднямі трымалася страшэнная сьцюжа (50° Ц. і больш), дзьмуў бязупынны ледзяны вецер з Паўночнага Ледавітага акіяну, на стэпе мяло сьнегам. 8 чалавек калгасьнікаў (у тым 3 жанчыны) з нашае вёскі замерзьлі на працягу зімы, заблудзіўшы ў мяцеліцу («буран») каля собскіх хатаў. Памірала й шмат ссыльных зь іншых вёскаў, але мы ўсе цудам дачакаліся вясны, хоць шмат хто захварэў на цынгу.
Усю зіму мы праседзелі ў нашай зямлянцы пацёмку, бо ня было газы, ні сьвечак. Адзін раз, памятаю, столькі было выпала ўначы сьнегу, што нас зусім засыпала й толькі праз суткі калгасьнікі-суседзі адкапалі нас. Ды ўсё-ж мы жылі й нават ніколі асабліва не распачалі. Відаць, ні голад, ні сьцюжа, нястача ці цемра не патрапяць зламаць чалавека.
У лютым, у канцы, калі ўжо дні пабольшалі і лятуцелася аб блізкай вясьне, зімовая манатоннасьць перарвалася для мяне адным здарэньнем. Прыяжджала НКВД, перапісвала ізноў усіх, а мне загадала ўзяць хлеба на 3 дні і з паштаром ехаць у раён. Пошту ў нашае сяло вазіў з раёну, за 40 км, гарбаты паштар-калгасьнік на санках, запрэжаных ледзь жывою сівою канягаю. Ведама, мы ўсе такім загадам вельмі ўсхваляваліся, але ня было рады, трэба было зьбірацца ў дарогу.
Дасталі кавалак хлеба, пазычылі вялізарны кажух і старыя валёнкі (маразы, хоць і вясна блізка, трымаліся ўсьцяж вялікія), і назаўтрае досьвіткам я паехала з па114
штаром у раён. Ехалі мы суткі, бо конь быў слабы. давялося начаваць у нейкім чужым калгасе.
Раённае НКВД пратрымала мяне ў страху й няведзе цэлы дзень, а ўночы, ізноў санкамі, адправіла ў «обласьць», даўшы ліст да самога начальніка абласнога НКВД у г. Паўладар. Дарогаю пачалася адліга, у Паўладары вуліцы абярнуліся ў рэчкі. Прабрыўшы із станцыі да гораду пехатою ў сваіх валёнках добрых колькі кілёмэтраў, я прастудзілася й захварэла.
Начальніка НКВД у горадзе ня было.. Агледзеўшы мой ліст, мне сказалі прыйсьці назаўтрае. Але куды было дзецца? Я з гарачкаю пабрыла па горадзе. Хадзіла аж дацямна. Нарэшце адважылася пастукацца ў нейкую хату ў канцы аднае доўгае вуліцы і толькі таму, што далей ісьці было немагчыма — вялізарная лужына, запраўднае возера, залівала ўсю вуліцу. Старая жанчына, што жыла ў хаце, адразу прыняла мяне пераначаваць і нават напаіла гарбатаю й паслала мне добрае ложка!
Я выляжалася й адпачыла, а назаўтрае ізноў пайшла ў НКВД. Сядзела я там, галодная, увесь дзень. Начальнік прыняў мяне толькі a 10 г. увечары і, доўга не гаворачы, перадаў мне ліст і грошы на дарогу й загадаў зь першым-жа цягніком ехаць у Маскву.
Я была страшэнна і зьдзіўленая, і зацікаўленая. Баялася я ўжо менш. Бо калі-б мяне меліся арыштаваць, як я раней думала, дык пашто было гэта рабіць аж у Маскве, а ня тут, на месцы? I вось я паехала. Кажух пакінула на станцыі, але валёнкі цягнула на нагах, дарма што ад вільгаці яны размоклі і зрабіліся вялічэзнымі. Ад прастуды астаўся кашаль, які мучыў мяне праз усё падарожжа.
На шосты дзень я шчасьліва заехала ў Маскву, знайшла па адрасе на канвэрце ліста маскоўскае НКВД (на Лубянцы), ізноў выпаўняла там бясконцыя анкеты, адказвала на бясконцыя пытаньні. Энкавэдоўцы стараліся намовіць мяне, каб я падпісала развод із маім мужам, але я адмовілася. I падумаць толькі, што муж мой быў яраз у гэтым часе там, на Лубянцы, можа, празь якую сьцяну ад мяне, а я і не падазравала гэтага!
Наагул, і па сяньняшні дзень я ня ведаю, пашто мяне маскоўскае НКВД выклікала аж з Казахстану? Ці яны хацелі паглядзець на мяне, ці намовіць на развод, ці
яшчэ што. У канцы яны сказалі мне, што за мяне «ходатайствуюць» важныя асобы й што я, магчыма, буду звольненая з ссылкі, а пакуль што маю ехаць назад у Казахстан і аб усёй справе маўчаць. Я так і зрабіла.
НКВД завязло мяне на станцыю, купіла білет і пасадзіла ў цягнік. Праз тыдзень я была ўжо ў нашым раённым мястэчку. Пагода зьмянілася. Пацяплела. Пачалося веснавое разводзьдзе. Па вуліцах імкнулі ручаі, усюды была вада, а я была ў сваіх цяжкіх, намоклых валёнках! Пошта ня езьдзіла, усякае спалучэньне з нашай далёкай Дзьмітраўкай было перарванае. I я наважыла ісьці да хаты пехатою праз стэп, бо ў раёне мне ня было куды дзецца.
КНІГІ ОНЛАЙН
