З крыніц спрадвечных
Уладзімір Сысоў
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 415с.
Мінск 1997
У сялянскім жыцці гэта было апошняе веснавое свята, з якога паўсюдна на Беларусі пачыналі пасяўную. Шматвекавыя назіранні за асаблівасцямі кліматычнай зоны нашага краю падказвалі земляробу, што паслямікольскія дні — гэта апошні рубеж, калі можна ўжо сеяць, садзіць ці перасаджваць нешта на агародзе. Сяляне звычайна апраўдваюць такое меркаванне тым, што «не будзе калі расці». Таму і павучаюць у народзе: «Прыйшоў Мікола — сей, не пытай ні ў кога». Але нават тады, калі вясна была ранняя і да гэтага часу пасяўную ў асноўным заканчвалі, то цёплалюбівыя культуры — грэчку, ячмень, гарох, агуркі, памідоры, перац і інпіыя — раней мікольскіх дзён не высаджвалі, іпто адлюстравана і ў некаторых беларускіх прыказках: «Да Міколы не сей грэчкі, не стрыжы авечкі». Лічылі, што
Мікола прыносіць на зямлю сапраўднае цяпло, а «як няма да Міколы цяпла, то не чакай ад пагоды дабра», — заключаюць звычайна старэйшыя людзі.
Вядомы даследчык беларускай і славянскай міфалогіі Адам Кіркор лічыць прататыпам у язычніцкай рэлігіі хрысціянскаму Міколе Стрыбога — Бога вады і вятроў. 3 такім меркаваннем цяжка не пагадзіцца, таму што ў звычаях старажытных славян з гэтага часу перыядычна праводзіліся русаліі — маленні да Багоў неба аб дажджах, якія павінны былі спрыяць расліннасці на сялянскіх нівах.
Аграрна-магічныя функцыі, якія надаваліся Святому Міколу, ярка апісаны ў валачобных песнях: «Святы Мікола — старая асоба, гарох сеець, па полі ходзіць, па полі ходзіць, жытца глядзіць: дзе вымакла, там падсушыць, дзе высахла, там падмочыць...». Ен жа «...стары сявец, ячмень сеіць, засяваіць...», «...па межах ходзіць, жыта родзіць...», «...жыта глядзіць: дробным дожджыкам прамачываіць, ціхім ветрыкам прасушываіць...», «...па межах ходзя і ўсё родзя, — і траву расціць, і скот пасціць...», «...па барах ходзіць, пчолы садзіць, пчолкі садзіць раістыя, раістыя, медзяністыя...».
На Міколу гулялі сваё свята конюхі. У большасці мясцовасцей з гэтага дня першы раз выганялі на начлег коней і валоў. Е. Р. Раманаў адзначае, што ў гэту ноч «канюшкі» акурвалі коней Іванаўскай травою — у народзе так называюць зёлкі, сабраныя на Купалле, каб мясцовыя ведзьмакі не зрабілі жывёле якой шкоды, а таксама абыходзілі вакол іх з яйкам ці качалі яйка па спіне і крыжы коней і валоў, каб іх не ўкралі ў час пашы зладзеі і не напалі на іх ваўкі. На наступны дзень такое яйка аддавалі жабракам.
Закончыўшы падобныя рытуалы, «канюшкі» выбіралі з свайго круга старасту і наладжвалі невялікую гулянку, якая ў народзе атрымала назву — свята конюхаў.
У гэты ж дзень у многіх беларускіх вёсачках рабіліся так званыя аброчныя абеды, правядзенне якіх, на думку вяскоўцаў, адводзіць ад вёскі і яе жыхароў рознага роду няіпчасці.
Кожная гаспадыня варыла на абед боршч, смажыла пеўня, а ў посны дзень — рыбу з алеем, крутую кашу і ставіла на стол спіртныя напоі — гарэлку, віно, піва.
Зранку запрашалі ў хату святара, які праводзіў малебен і чытаў «акафіст Святому Мікалаю», а потым святар, члены сям'і і сваякі гаспадара разам садзіліся абедаць. Крыху пазней за той жа стол запрашалі жабракоў, бедных і адзінокіх людзей, калек і таксама шчодра частавалі іх.
На поўдні Беларусі ў межах сучаснай Брэстчыны і Гомельшчыны, дзе сеяць заканчвалі на некалькі дзён раней у параўнанні з іншымі рэгіёнамі нашага краю, праводзіліся комплексныя абрады асвячэння поля, коней і сялянскіх падвор'яў. Жыхарка вёскі Старая Алешня Рагачоўскага раёна Малалетнікава Надзея Раманаўна ўспамінае: «Яшчэ й пасля вайны (маецца на ўвазе Вялікая Айчынная вайна 1941—1945 гг. — У. С.) на Міколу прывожылі бацюшку ў дзярэўню. Хадзілі на поля, зводжылі коней там у табун. Бацюшка пасвіцаў коней, пасвіцаў жыта. Потым ішлі па дзярэўні: маладыя дзеўкі, каторыя йшчэ замужам не былі, няслі ікону Маці Божай, упірадзі ішоў бацюшка... Народ выходзіў на вуліцу, станавілі скамейкі, засцілалі белымі скацеркамі, станавілі вядро вадьі, салянку з соллю і лажылі пару яец. Бацюшка йшоў, маліўся Богу й пасвіцаў двары.
Прайшлі ўсю дзярэўню, а патом зазывалі бацюшку і етых дзіўчат, каторыя няслі ікону, у адну з хат. Дзелылі стол, угашчылі бацюшку і дзелалі абед там. ...Ета было толькі на Міколу» (8— 94—280—2, л. 34).
Паэтычны цыкл мікольскіх песень у беларускім фальклоры невялікі. Ён характарызуевда ў асноў-
9 Зак. 1339
ным велічальна-заклінальнымі формамі, што ўказвае на яго вельмі старажытнае паходжанне:
Як пайшоў Мікола
У чмстае поле
Жыта аглядаці:
— Радзі, Божа, жыта Густа, каласіста, Ядром ядраніста!
або
...А радзі, Божа, ячмень, Ды п'яныя піва!
А радзі, Божа, збожжа, Каб жыць было можна!
Аграрна-магічная сутнасць Мікольскага свята праявілася і ў народных павер'ях і прыкметах. Калі на Міколу жывёле хапае травы дасыта, то яе хопіць і на ўсё лета. Калі жыта «выплыве» да Міколы — будзе добры ўмалот. Верылі, што святкаванні ў гонар Міколы засцерагаюць ад граду ў вясенне-летні перыяд. А яшчэ, зыходзячы са пітогадовых назіранняў, гаварылі, што менавіта пачынаючы ад Міколы ажываюць камары і мошкі.
Да Міколы няма добрай дарогі ніколі.
Да Міколы няма дабра ніколі.
Май сена да Міколы, не бойся зімы ніколі.
На Міколу сена карове дай, ды і вілы схавай.
Веснавы Мікола каня абкорміць.
Юрый з цяплом, а Мікола з кармом.
Прыйшоў Мікола — сей, не пытай ні ў кога.
Па Міколе не сей аўса ніколі.
Да Міколы не сей грэчкі, не стрыжы авечкі.
Юрый сказаў: «Жыта ўраджу!», а Мікола: «Пачакай, пагляджу!».
Прыйшоў Мікола — высыпаў мошак з прыпола.
Юр'я пасе кароў, а Мікола коней.
Ніводнаму Міколе не вер ніколі.
Да Міколы няма зімы ніколі.
Мікола 22 мая — правае лета, Мікола 19 снежня — правая зіма.
Колькі адзін Мікола дасць снегу, столькі другі дасць травы.
Юрый мосціць, а Мікола гвоздзіць.
А ХВАЛА ТАВЕ, БОЖА...
Вясенняя, на Міколу.
А хвала табе, Божа, Што Міколу даждалі.
Што Міколу даждалі, Свячу насукалі.
Свячу насукалі
Із ярыга воску.
Із ярыга воску,
3 белыга кужалю.
А радзі, Божа, авёс, Да на тонкай сцябліні.
А радзі, Божа, пшонку, Да на белу праскурку.
А радзі, Божа, ячмень, Ды на п’яныя піва.
А радзі, Божа, збожжа,
* Каб жыць было можна!
(8-91-268-А-З, л. 17)
На заканчэнне мая — першую палову чэрвеня прыпадае цэлы цыкл вясенніх свят і прысвяткаў, вядомых пад агульнаю і найбольш распаўсюджанай у беларусаў назваю — Тройца, якая адзначаецца на пяцідзесяты дзень пасля Вялікадня. Свята Тройца або, як яе яшчэ называюць у народзе, Сёмуха, Сёмік — сёмы тыдзень пасля Вялікадня мае хрысціянскае паходжанне і святкавалася ў гонар сашэсця Святога Духа на апосталаў, пасля чаго ім суджана было несці ў народ праўду пра вучэнне
Ісуса Хрыста і хрысціянскую рэлігію. Менавіта Бог-бацька, Бог-сын і Святы Дух і ўтвараюць святую тройцу, трыадзінства, якое прызнаецца ў хрысціянскім свеце як пачатак усіх пачаткаў.
Але нават і цяпер у народнай лексіцы захаваліся і іншыя назвы гэтых дзён — Зялёныя святкі, Зелянец, Граная «нядзеля», Клечальны, або Русальны, тыдзень, якія паходзяць з язычніцкай рэлігійнай плыні і звязаны з уяўленнямі нашых далёкіх продкаў аб прыродзе і ўвогуле акружаючым іх свеце. «Зелянец — вясне канец» — так здавён ахарактарызаваў чалавек гэтыя дні. Вясна ўступала свае правы лету, адсюль і назва Граны тыдзень (грань — мяжа паміж вясною і летам).
Нашы продкі заўсёды пільна назіралі за прыродай, адчувалі сябе часцінкай гэтай прыроды, усведамляючы залежнасць свайго жыцця і існавання на зямлі толькі ад яе. Таму, калі сонейка добра прагрэла сваім цяплом зямельку, упрыгожыла зелянінай палі і лясы, калі нарэшце была закончана пасяўная, трэба было памаліцца Багам, заручыцца іх падтрымкай і садзеяннем, каб, як апявалася ў траечных песнях, былі «годы добрыя», «жыта густое», «ячмень каласісты», «авёс расісты», «грэчка чорная», «капуста белая».
У язычніцкія часы многія рытуалы гэтага перыяду былі звязаны з ахвярапрынашэннямі і ўслаўленнямі Духаў расліннасці і Багоў. Да нашага часу як рэлікт падобных рытуалаў на цэнтральным і заходнім Палессі захаваўся абрад ваджэння Куста, які прыпадае менавіта на траечны тыдзень. Моладзь пераважна дашлюбнага ўзросту упрыгожвае сваю равесніцу, маладую дзяўчыну, якой надаецца роля Куста, галінкамі клёну, ліпы, бярозкі і потым абыходзіць з ёю двары ў сваёй вёсцы з аграрна-велічальнымі і заклінальнымі песнямі.
Па сведчанні Л. Галембёўскага, у некаторых іншых мясцовасцях на выгане закапвалі зялёнае дрэўца, якое ўпрыгожвалі рознакаляровымі стужкамі. Потым, вылучыўшы з свайго круга прыго-
жую дзяўчыну, моладзь «убірала» яе: аздабляла галаву вяночкам з зелені і апранала ў сплеценую з бярозавых галінак «сукенку ў выглядзе плаіпча». Такая дзяўчына ўвасабляла сабою язычніцкую Багіню Маю. Разам з ёю спявалі і танцавалі вакол упрыгожанага дрэўца.
Згодна з народным календаром абрадавы комплекс траечных свят адзначаецца на працягу амаль двух тыдняў. У суботу перад Тройцаю спраўляюць траечныя (духаўскія, летнія) Дзяды: трэба сустрэцца з Духамі продкаў, пачаставаць іх, выказаць ім сваю любоў і падзяку, каб, як уяўлялі сабе беларусы, можна было спадзявацца на іхнюю дапамогу і спрыянне ў вясенне-летні перыяд у паўсядзённых гаспадарчых і земляробчых справах.
У гэты ж дзень упрыгожваюць зелянінай хату: знадворку і ўнутры абтыркваюць яе галінкамі бярозы, клёну, ясеню, граба, каліны, рабіны, ліпы і іншых дрэў. Гэты звычай называюць у народзе «вешаць май». Пазней засохлыя галінкі маю здымаюць і спальваюць на купальскіх вогнішчах, а ў тых мясцовасцях, дзе Купалле не адзначаецца, іх утыркваюць пад страхою хлява і захоўваюць да восені як сродак ад навальнічных пажараў і буры.
У Старадарожскім раёне ў вёсках, дзе не паляць купальскія агні, вечарам перад Тройцаю імкнуцца ўкрасці ў якога-небудзь гаспадара стары вулей. А на Тройцу вечарам яго спальваюць на выгане ці каля жыта. Вакол такога агня водзяць карагоды і ўстройваюць гулянні, падобныя да купальскіх. Прызначэнне рытуалу мясцовыя сяляне тлумачаць так: «Калі добры агонь, дык будуць пчолы радзіць і раіцца вельмі добра» (8-93-270-1, л. 20—21).
Яшчэ да сярэдзіны нашага стагоддзя ў нядзелю на Тройцу моладзь хадзіла ў лес завіваць вяночкі і куміцца. Вяночкі завівалі з галінак бярозы, чаромхі і пахучай зеляніны: аеру, букавіцы, любісціку, палыну і іншых раслін, што мелі культа-
КНІГІ ОНЛАЙН
