З крыніц спрадвечных
Уладзімір Сысоў
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 415с.
Мінск 1997
кі ўзораў такіх песенных тэкстаў мы і даём у дадатку да артыкула.
Прыйшоў Пакроў — зарэжам барана на кроў.
Прыйшла Пакрова — усохла дуброва.
Прыйшла Пакроўка — не дала малака кароўка.
Пакровы — зарыкалі каровы.
На Пакрова дай сена карове.
Святы Пакроў пытаецца ў плутоў: «Дзе Вы летавалі і дзе зімаваць будзеце?»
Хто сее па Пакрове — не будзе мець чаго даць карове.
Святыя Пакровы пакрываюць лес лістом, траву сняжком, ваду лядцом, а дзяўчыну шлюбным чапцом.
Святы Пакроў пакрыў рыбу луской, дрэва карой, птаху пяром, дзеўку чапцом.
Святы Пакроў накрыў зямлю жоўтым лістом, маладым сняжком, ваду лёдам, пчалу мёдам.
Святый Пакроў стагі пакрыў: першы стажок дранічкамі, другі стажок саломкаю, трэці стажок белым снегам.
На Пакрова дзеўка гатова, а прайшла Пакрова — раве бы карова.
Як на Пакровы дождж, то на Юр'я лісце.
На Пакроў мароз — сей пад кустом авёс.
Калі на Пакроў бяроза і дуб застануцца без лістоў — да цёплай зімы, а калі не — да халоднай.
Як на Пакроў дождж ідзе, то бортнік скача, a пахар плача.
ОЙ, ПРЫЙШЛА ВОСІНЬ...
Восеньская.
Ой, прыйшла восінь — Зарэжам лося, Да некаму есць будзь.., ух!
Ой, Пакроў, Пакроў, Ня будзь ты такоў, Як тая Прачыста.., ух!
Прачыстая прыйшла — Ўсё лісця ўбрала, Пакроў дажыдала, ух!
(8-94-285-1, л. 25)
АХ, ВОСІНЬ, ВОСІНЬ, МАКРОТА...
Восеньская.
Ах, восінь, восінь, макрота, Хлопцам жаніцца ахота, Дзіўчатам замуж іцці няхота. Хлопцы жэняцца — песні пяюць, Дзіўчаты замуж ідуць — слёзы льюць. Ах, восінь, восінь, макрота, А ўсім вяселлі ў ахоту.
(8-89-244-5, л. 51)
СЯДЗІЦЬ ЗАІНЬКА ПАД БЯРОЗКАЮ...
Восеньская.
Сядзіць заінька пад бярозкаю, Вочкі трэ,
Ен жалкуецца шчэ й на хлопчыка, Што заб'е:
— Ці я тваіх вароных коней Папудзіў?
Ці я тваю красну дзевачку Пагудзіў?
Папудзілі вароных коней Мядзведзі, Пагудзілі красну дзевачку Саседзі.
Папудзілі вароных коней — Hi дагнаць, Пагудзілі красну дзевачку — Нільзя браць.
(8-92-286-2, л. 30)
ОЙ, АРАЛА, ВАЛАЧЫЛА...
Восеньская, удоўя.
Ой, арала, валачыла, Люта зіма захваціла.
Ой, пайду я к свайму брату Прасіціся к яму ў хату.
— Пусці> братко, мяне ў хату Ў хаце зіму зімаваці.
Ў хаце зіму зімаваці, Дробных дзетак гадаваці.
Ой, сеў дзядзько да й думае, Дума думу навявае.
Дума думу навявае, Сляза слязу наганяе.
— Вядзі, сястра, дзяцей ў хату, Пасаджу іх на прыпечку.
Пасаджу іх на прыпечку, Дам іх хлеба па кусочку.
Дам ім хлеба па кусочку, Да йшчэ й солі па драбочку.
— Ешце, дзеткі, йшчэ й мачайце, А на болей прабачайце.
(8-89-243-2, л. 31)
Піліпаўка ў народным земляробчым календары пачынаеода з 28 лістапада і заканчваецца 6 студзеня. Напярэдадні, 27 лістапада, вернікі грэкавізантыйскай царквы адзначаюць дзень Вялікага прапаведніка і знаўцы слова Хрыстовага Святога апостала Піліпа, адкуль і паходзіць назва наступных дзён. Дарэчы, да Піліпавага дня дапасоўваецца канец, мясавіду і загавіны напярэдадні шасцітыднёвага перадкаляднага посту.
Адметнасць гэтага часу характарызуецца, папершае, строгімі законамі посту, які суправаджае піліпаўскія дні і ў многім накладае на іх свой адбітак, а па-другое, спецыфікай гаспадарчай дзейнасці чалавека, правядзеннем ім вольнага часу, у якім актыўна праявілася песнятворчасць беларускага народа і актывізацыя бытавання іншых фальклорных жанраў.
У гадавым коле дзён Піліпаўка вызначаецца самымі моцнымі маразамі і завеямі. Ваўкі і сабакі пачынаюць вадзіць вяселлі, чаму ў нашым краі гавораць: «У Піліпаўку воўк нема вые». Звычайна працяжным і доўгім выццём важакі збіралі да сябе воўчую зграю. Згодна традыцый праваслаўных пастоў, са сталоў у кожнай сям'і знікае ўсё скаромнае. Ежа падаецца посная: рыба, агуркі, бульба, буракі, капуста, морква, грыбы, рэдзька. Стравы, зробленыя з іх, запраўляюцца алеем ці канапляным маслам. Нават дзяцей, каб яны не елі чаго скаромнага, напрыклад на Рагачоўшчыне, палохалі: «Не еж жырнага, a то non зловіць, вуха адрэжа, а попу залапіць». Забараняюцца ўсялякія ўвесяленні, ігрышчы. Песні гэтага часу больш сумныя: паставыя, лірычныя, з глыбокім роздумам аб сэнсе жыцця, сусвету, месцы чалавека ў ім. Ды і ўвогуле настрой сялянскага жыцця вельмі дакладна мусіў гарманіраваць, згодна дзедаўскіх законаў, настрою прыроды і надвор'я. I такія дзедаўскія погляды мелі сваё апраўданне: на працягу амаль усяго піліпаўскага перыяду светавы дзень становіцца ўсё меншым і меншым і на 19—23 снежня дасягае сваёй крытычнай адзнакі — крыху больш за сем гадзін. Таму цяпер, калі на зямлі панавалі цемра і холад, а святло і цяпло, роўна як і добрыя Духі і Багі, якія быццам бы надзялялі ім чалавека і зямельку, былі, згодна народных уяўленняў, пераможаны моцай змроку і злымі сіламі, чалавек імкнуўся выказаць свой смутак і журбу аб закаванай маразамі прыродзе і нібыта пераможаным і паміраючым Духам і Багам, якія яму былі жаданыя
і якім ён штодзённа пакланяўся і маліўся. Забягаючы наперад, варта прыпомніць, як мяняюцца паўсядзённы настрой і паводзіны чалавека, якія выліліся ва ўсенароднае каляднае гулянне і радасць, пасля зімовага сонцастаяння, калі дзень пачынаў прыбываць.
Адметнай з'явай у сялянскай працы становіцца апрацоўка льновалакна, з якога сукалі і пралі ніткі. Жанчыны збіраліся невялічкімі кучкамі ў адну з хат, дзе і займаліся такой справай. Дзенідзе піліпаўскімі вечарамі апрацоўвалі воўну — авечую шэрсць, якую вычэсвалі, а затым каталі з яе валенкі альбо пралі суконныя ніткі. Сялянка вёскі Ржавец Чэрыкаўскага раёна Магілёўскай вобласці Марыя Ермалаеўна Марозава ўспамінае, як гэта было ў 30—40-я гады XX стагоддзя: «У Піліпаўку дак ужо знаіця як пралі. He было ў нас света, а мы пры капцілачке. Вот капцілачка гаріць і мы сабіраемся ўсе, хто з кудзеляй, хто з грэбнем, садзімся ўсе — пяць, чатыры... сколька там дзяўчат ходзіць, столька сабіраемся і прядзём. Вот веряцёны былі такія длінныя, на етыя веряцёны ўжо столькі напрядзёш, што круціць нільзя, а ўсё падсукваеш ету пряжу. Ну, і песні ўжо тады пелі, вот у сыботу і в васкрысення. A ўжо ў будзённый дзень... ніякіх песен ні пелі» (893-273-1, л. 23). Падобныя зборы жанчын набылі на Беларусі назву піліпаўскіх вячорак ці попрадкаў.
Магчыма, што першапачаткова такія калектыўныя працоўныя вечары мелі адзіную назву — попрадкі, а вячоркі, як іх паралель, узніклі значна пазней, недзе ў XVIII—XX стагоддзях, калі разбурэнне і пераасэнсаванне старажытных традыцый, адступленне ад дзедаўскіх законаў, пра якія мы ўпаміналі вышэй, набылі, пераважна ў маладзёжным асяродку, даволі актыўны пачатак.
У большасці мясцовасцей на вячоркі збіраліся, аб'ядноўваючыся па ўзростава-полавых групах: старэйшыя жанчыны, мужчыны, маладзіцы, дашлюбная моладзь. Паводле апісанняў М. В. Доўнар-
О
Запольскага, зробленых на падставе этнаграфічных матэрыялаў XIX стагоддзя, ужо з восені моладзь дамаўлялася з гаспадарамі, у якой бы хаце ім дазволілі збірацца піліпаўскімі вечарамі. Калі пастаяннага месца знайсці не маглі, то па чарзе кожны вечар пераходзілі з адной хаты ў другую. Кожная маці, выпраўляючы дачку на вячоркі, давала ёй з сабою кудзелю, кавалак хлеба і сала. «Вечар, — як зазначае далей вучоны, — пачынаецца вельмі паважна. Дзяўчаты прыходзяць з кужалем і прадуць, паціху спяваючы. Часам бабуля расказвае ім казкі. Але вось гуртам увальваюцца хлопцы. Пачынаюцца жарты, размовы і таму падобнае. Хлопцы падсаджваюцца да дзяўчат, не абыходзіцца без абдымкаў, пацалункаў, ушчыпванняў. Наогул вядомая вольнасць у адносінах на вячорках не толькі дазваляецца, але нават патрабуецца звычаем, і дзяўчыну могуць выключыць з вячорак, калі праз меру сур'ёзна супраціўляецца звычайным жартам. Зрэшты, не трэба думаць, што жартьі гэтыя і вольнасць заходзяць вельмі далёка або становяода не зусім прыстойнымі. ...На вячорках не існуе розніцы паміж багатым і бедным хлопцам, прыгожьім і непрыгожым. Усе аднолькава роўныя»*.
Закончыўшы працу і азнаёміўшыся паміж сабою, дзяўчаты і хлопцьі наладжвалі сумесную застольную вячэру, на якую запрашалі мясцовага музыканта. Працягваўся такі вечар часам далёка за поўнач з музыкай, танцамі, песнямі, да чаго занадта ахвоча была моладзь. У маладзёжным асяродку нават змест піліпаўскіх песен набываў жартаўліва-гульнёвы характар, як, напрыклад, у песні, запісанай у вёсцы Сава Горацкага раёна Магілёўскай вобласці:
Як прыйшоў, як прыйшоў казёл пад аконца: — Ці прадуць, ці прадуць дзеўкі валаконца?
* Довнар-Запольскйй М. Заметкн по белорусской этнографнн // Жнвая Старнна. СПб., 1893. Вып. 2. С. 295.
А ўсе дзевачкі прадуць, адва Манька не прадзе, Аддадзім мы яе за казла, за казла.
За каросліва пуза, за крывую за нагу, За крывую за нагу, за сівую бараду...
Старэйшыя ж людзі адназначна на працягу ўсёй Піліпаўкі прытрымліваліся традыцый хрысціянскага перадкаляднага посту. Бабулькі, збіраючыся выхаднымі днямі ў якой-небудзь сваёй сяброўкі, найчасцей спявалі набожныя песні — псалмы, якія характэрны былі для дзён піліпаўскага і перадвелікоднага пастоў.
Па надвор'і, якое трымалася на працягу Піліпаўкі, спрабавалі зрабіць прагноз на будучае лета. Гаварылі, калі Піліпаўка хмарная або снежная, то май будзе мокрым; піліпаўская «непагадзь» абяцала ўраджайнае лета; калі да піліпаўскіх запускаў мянтуз намеча ікру, то зіма закончыцца хутка, а вясна будзе ранняй і г. д.
У Піліпаўку дзень да палудня.
У Піліпаўку воўк нема вые.
Як Піліпаўка настала, то ваўкі ідуць гайною (зграяю. — У. С.).
Піліп дзяцей адзявае.
Піліпаўскія ночкі надзенуць сарочкі.
Піліпаўскія ночкі прадуць сарочкі.
Спорны піліпаўскі клубок, як пятроўскі стажок.
Што ў Піліпаўку спрадзеш, тое ў Вялікі пост сатчэш.
Піліпаўскі лёд кажа: «Хоць трашчу, але не пушчу».
Як у Піліпаўку навісь на дрэвах, то будзе ўраджай на хлеб.
ДЗЕ ГАСПОДЗЬ ПРАХАДЗІЎ...
Дзе Гасподзь прахадзіў, Там сады пасадзіў.
Пасадзіў ён сады Маладым і ўдавам.
— Маладыя ўдавы, Палівайця сады,
He вадою, не расою, А гарачаю слязою.
Ой, адна і ўдава Ніпаслушна была,
Напусціла вады 3-пад крутыя гары.
Ой, па той па вадзе Грешны душы плылі.
Паставая песня (псалм).
Яны плавулі, Расплываліся,
На радных на сваіх
Абіжаліся:
— Вы, радныя, былі, Як няверны царі.
Як няверны царі Нас не навучалі,
Да Божыга храму Нас не пасылалі.
КНІГІ ОНЛАЙН
