З крыніц спрадвечных
Уладзімір Сысоў
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 415с.
Мінск 1997
А мая мамка Паставіла хатачку, Аддзялілася, адлучылаея...
Пайшоў мой татачка ў сваю хатачку ў новенькую.
А хто ж цябе там разбудзе?
Хто ж табе анучачкі пасушыць?
Да хто ж табе іх ладасць?
Хто ж табе пасцельку пасцеле?
Да ўсяго варта дадаць, што ў беларускім пахавальным абрадзе словы «труна» або рускамоўнае «гроб» амаль не ўжываюцца. Яны замяняюцца цэлым шэрагам назоўнікаў-сінонімаў: «хата», «хатка», «хатанька», «даміначка», «дамочак», «свяцёлачка», «сялібачка» і іншымі, што надае пэўную таямнічасць жыллю нябожчыка і падкрэслівае яго сакральнае значэнне ў абрадзе.
Крыж, які стаяў каля брамы або ля кутняга вугла хаты, а да яго часам прыносілі з царквы і ставілі побач дзве-тры харугвы з лікам святых, быў умоўным знакам для прахожых аб тым, што ў гэтай хаце здарылася непапраўнае гора і вялікая жалоба. Таму ўсякі, хто праходзіў міма, спыняўся насупраць такога падворка і, зняўшы шапку, хрысціўся і зычыў: «Пухам яму зямля!» або «Спасі, Божа, душу яго!».
Над нябожчыкам перыядычна мясцовы дзяк або набожныя бабулькі чыталі «Псалтыр» і ма-
ліліся Богу. Родныя і знаёмыя, усе, хто наведваў памёршага, зайшоўшы першы раз у хату, падыходзілі да труны і з вялікім шкадаваннем моўчкі або з галашэннямі развітваліся з ім. М. Я. Нікіфароўскі яшчэ ў мінулым стагоддзі ў адным з сваіх артыкулаў адзначаў, што гэта «не прытворны смутак», які жанчыны «выражаюць» у слёзных галашэннях, а мужчыны — у доўгай гутарцы з нябожчыкам, размаўляючы з ім у думках быццам з жывым*. У нашым краі і да сёння бытуе перакананне, што калі жанчына, прыйшоўшы наведаць нябожчьіка, не прагалосіць па ім хоць бы адно галашэнне, то гэта непавага да памёршага і яго сям'і, а «разгневаны дух памёршага» можа пакараць яе хваробай або доўгі час страшыць.
Бліжэй да вечара родзічы запрашалі «нанач к пакойніку» старэйшых жанчын і мужчын, якія па чарзе па два-тры чалавекі сядзяць каля труны. Памёршага ніколі не пакідаюць ноччу аднаго. 3 наступленнем цемры ў хаце запальвалі святло і свечкі, якія гарэлі да самай раніцы. Начным «пасядзелкам» з нябожчыкам у народзе надаецца самае рознае значэнне. На Гомельшчыне, напрыклад, тлумачаць, што калі пакінуць нанач нябожчыка аднаго ў пакоі, «нячыстая сіла» можа зрабіць што-небудзь з яго целам і «...будзе страх у хаце, здавацца нешта будзе: столь, сцены трашчаць, нехта будзе хадзіць па хаце» (8-91-254-86, л. 6). У цэнтральных раёнах Беларусі гэтаму звычаю надаюць крыху іншы сэнс: «Трэба сцерагці, таму што Ісуса сцераглі.., ангел на грабу сядзяшчы. Так і ля пакойніка трэба сядзець» (8-93-270-5, л. 37).
Ноччу каля памёршага маліліся Богу, успаміналі і расказвалі выпадкі з жыцця «пакойніка», пра яго продкаў, пра смерць, аб Страшным судзе, які чакае кожнага, хто памірае, на «тым свеце». Тэматыка падобных размоў грунтуецца на аснове біблейскай сюжэтыкі і хрысціянскіх уяўленняў аб
* Шейн П. В. Матерналы для нзучення быта н языка русского населення Северо-Западного края. СПб., 1890. Т. 1, ч. 2. С. 520.
стварэнні свету і месцы чалавека ў ім. У начны час у хаце нічога не робяць. Забараняецца таксама плакаць і галасіць. «Еслі ў нас умёр чалавек, — расказвае Марыя Ермалаеўна Марозава з вёскі Ржавец Чэрыкаўскага раёна, — і ўжо сонца зайшло, ні ў коім случаі ды заўтріга да ўтра галасіць ніхто не будзіць. У такоя ўрэмя і ні плачуць і ні харонюць» (8-93-273-1, л. 47).
Раніцай наступнага дня праводзіўся рытуал гукання нябожчыка. На світанку ўсе, хто праводзіў каля яго ноч, спачатку мыліся самі, а потым мылі твар нябожчыку і выціралі ручніком» Пры гэтым да яго, па звестках Е. Р. Раманава, звярталіся, як да жывога: «Нада цібе (імя) памыць! Нешта ты сяньні зыспаўся: ня думаіш ні 'б чом! I прыгожа прыбраўся!». Пасля падобнай размовы запальвалі свечку перад абразамі і маліліся Богу, а затым бліжэйшыя памёршаму людзі — жонка, дачка ці сястра гукалі яго адпаведнымі таму галашэннямі:
Годзе, годзе табе спаці-і, Пара табе дыхаці-і Да пара ўставаці-і!
Да пара па двару пахадзіці-і, Да работу рабіці-і!
А чаго ж ты ляжыш?..
(8-93-270-4, л. 55)
Пасля плакальшчыца выходзіла на двор, вуліцу і «звала радзіначку, каб скарэй збіралася»:
Да ляці ж, мой галасочак,
Да цераз рэчку, Да цераз лясочак! Да ты ж, дачушка, дагадайса, Да скарэй сабірайса!
(8-93-270-4, Л. 55)
Прыкладна такімі ж галашэннямі заклікалі і іншых родзічаў, што раней жылі разам з нябожчыкам: сына, які ажаніўся і пераехаў у сваю хату, дачок, што павыходзілі замуж, і г. д. Закон-
чыўшы спецыфічныя галашэнні-клічы, плакальшчыца вярталася ў хату і разам з гаспадыняй частавала людзей, якія начавалі каля труны, чаркай гарэлкі і хлебам-соллю.
Дзень пахавання называецца ў народзе провадамі. У гэты дзень дамаўляліся зранку з суседзямі і хто-небудзь з іх — чалавекі тры-чатыры ішлі капаць магілу. Адразу пасля поўдня пачыналі адпяваць памёршага, для чаго ў хату запрашалі мясцовага бацюшку або ксяндза, а калі дазвалялі магчымасці сям’і, то і хор пеўчых. Святар апранаў рызу, запальваў з абодвух бакоў у галавах труны васковыя свечкі, абкурваў памёршага ладанам і пачынаў адпяванне. Усе прысутныя пры гэтым трымаюць у руках запаленыя свечкі, якія знізу абгортваюць у невялікую хусцінку або ласкуток палатна. Па заканчэнні рытуалу адпявання асцярожна тушылі свечкі, баючыся ўпусціць ці зламаць іх, падобнае нібыта прадказвала, што ў хуткім часе ў сям'і, дзе жыў нябожчык, можа быць яшчэ адна смерць.
Пасля адпявання труну з целам памёршага адразу ж выносяць з хаты. Робяць гэта звычайна чужыя людзі. Уяўляючы, што з гэтага моманту нябожчык быццам «уходзіць», «ад'язджае» з роднага дому ў свет продкаў, выносілі яго «нагамі ўперад». Плакальшчыцы даволі актыўна і эмацыянальна галосяць услед «ад’язджаючаму госцечку»:
Мой жа ты Іванічка!
Госьдічак мой родненькі!
...А ўся радзіначка твая прыехала, Куды ж ты ат міне ўізджаіш?
Куды ж ты-тка паедзіш, Іванічка мой?
Галубчык мой даражэнькі!
Галубчык мой родненькі!
А хай бы ты быў у хатачцы, Нашто ж-то яны ўжо праводзяць? Галубчык ты мой любенькі, Нашто ж ты сваю хатачку кідаіш?
(8-91-254-1, л. 8)
У мінулым стагоддзі ў Віцебскім павеце, як толькі падымалі труну для вынасу, на тое месца клалі хлеб і соль, а ў Мазырскім павеце ў гэты час выконваўся такі рытуал: адна з жанчын станавілася каля дзвярэй з боку печы, а другая — за дзвярыма ў сянях, трымаючы ў руках бохан хлеба і соль, і, калі труну праносілі праз дзверы, жанчына, якая стаяла ў сянях, перадавала той, што была ў хаце, хлеб і соль. Мясцовыя жыхары тлумачаць гэтыя дзеянні так: нябожчык з хаты, a хлеб-соль у хату.
У час вынасу памёршага яго абсявалі зернем. Выкарыстанне зерня і хлеба ў пахавальных абрадах, што выразна заўважна пры вынасе труны, калі памёршы чалавек у апошні раз «пераступаў» парог сваёй хаты, мае сваё асэнсаванне. У разуменні славяніна-земляроба хлеб — гэта жыццё. He выпадкова, што і вядомая ў многіх славянскіх мовах лексема «жыта» па свайму паходжанню вельмі блізкая да слова «жыць». Відавочна, што нашы продкі, праводзячы члена свайго роду на «тэй свет» з хлебам-соллю, верылі і спадзяваліся на яго спрыянне і дапамогу ў дамашняй гаспадарцы і добры ўраджай на жытнёвай ніве і агародзе, увогуле імкнуліся забяспечыць такім чынам спор у жыцці.
Адначасова нябожчыку аддавалі што-небудзь у ахвяру. Напрыклад, у Мазырскім раёне старэйшы сын ці другі роўны яму па старшынству член сям’і ішоў у сад і высякаў лепшае пладовае дрэва: яблыню, грушу, сліву, вішню. «Гэта ўжо аддаюць яго долю, — тлумачаць мясцовыя жыхары, — бо калі не аддасі долі, высахне ўвесь сад, і каб у хазяйстве не было ўпадку» (8-91-254-8, л. 11).
Праносячы труну з целам памёршага праз хатнія дзверы, баяліся дакрануцца ёю ці векам да вушакоў і парога, бо гэта азначала б, што ў хаце хутка яшчэ нехта памрэ. Разам з нябожчыкам імкнуліся «вывесці» смерць з хаты, для чаго адразу ж пасля вынасу памёршага вымяталі следам за ім падлогу і апырсквалі яе і парогі «свянцонай ва-
24 Зак. 1339
дою», каб смерць не знайшла больш дарогі ў гэты дом (8-96-290-1, л. 13).
Калі паміраў гаспадар, труну з яго целам ставілі на лаву або іншую падстаўку на пяць-дзесяць мінут на двары. Па перакананню вясковых жыхароў, «хазяіну нада даць прасціцца з сваёй сядзібай». На Беласточчыне ў гэты час у двор выпускаюць з хлява дамашнюю жывёлу, якая быццам бы таксама развітваецца са сваім «кармільцам». Сяляне вераць, што падобнымі дзеяннямі можна забяспечыць у далейшым паспяховае вядзенне гаспадаркі і добры прыплод жывёльнага статку.
Да могілак, калі тыя знаходзяцца недалёка, нябожчыка нясуць на руках, у іншым жа выпадку яго вязуць на падводзе або машыне. Паперадзе пахавальнай працэсіі адзін з мужчын нясе надмагільны крыж, за ім, таксама мужчыны, нясуць царкоўныя харугвы або, як гэта назіралася ў савепкі час, жалобныя вянкі, а следам ідзе святар, які чытае «Евангеліе». За святаром везлі або неслі труну, а за труною ідуць родныя: бацька, маці, жонка, муж, сыны, дочкі і іншыя сваякі. Замыкаюць пахавальную працэсію аднавяскоўцы, знаёмыя і сябры памёршага.
Для жыхароў Беларусі провады ў апошні шлях свайго роднага, аднавяскоўца, знаёмага ва ўсе часы былі святой справай. Таму на «провады» збіраліся ўсёй вёскай, а ў вялікіх населеных пунктах — усе жыхары вуліцы або дома. «Ідзець людзей багата, — расказвае Ганна Рыгораўна Купцова з вёскі Іванаўка Буда-Кашалёўскага раёна, — каторыя ўжо слабыя ні дайдуць ды кладбішча, дык яны тады молюцца Богу, ужо праважаюць так, a етыя далей прадалжаюць іці. I наўстрэчу ніхто ня пойдзя: еслі толькі ідзець машына з пакойнікам — усе астанаўліюцца, дайжа й машыны, й трактары — усе стаяць, пакуль не правязуць пакойніка» (8-94-285-1, л. 28). У народзе вераць яшчэ, што ў час, калі «праводзяць» нябожчыка праз вёску, нельга спаць, бо еоннага чалавека можа забраць з сабою смерць.
Пахавальная працэсія на сваім шляху прыпыняецца на перакрыжаваннях дарог або вуліц, насупраць Божага храма і ў месцах, блізка звязаных з жыццём памёршага.
На могілках труну ставяць на свежавырыты пясок побач з магільнай ямай. Святар акрапляў яму святой вадою і ў апошні раз адпяваў памёршага. Пасля рэлігійна-абрадавай часткі з нябожчыкам развітваюцца сваякі і блізкія, цалуючы яго ў твар, рукі. Падобныя развітанні суправаджаюцца, як правіла, душараздзіраючымі крыкамі і галашэннямі:
КНІГІ ОНЛАЙН
