З крыніц спрадвечных
Уладзімір Сысоў
Выдавец: Вышэйшая школа
Памер: 415с.
Мінск 1997
Прашчай жа ты, мая мамачка,
Прапічай жа ты, мая дарагенькая!
...Да атхадзілі етыя твае ножачкі, Да атработалі етыя твае ручачкі...
(8-94-285-1, л. 30)
...Дабранач, брацейкаі
У паследнюю гадзіначку
Да ў паследнюю мінутачку
Я з табой бачуся!
Да выдайея, мой брацейка,
Хоць уночы.
Да прысніся, да раскажы, Як табе там жывецца?
Трунары і людзі, якія капалі яму, закрываюць труну векам, забіваюць яе цвікамі і затым на доўгіх палатняных ручніках або вяроўках апускаюць у магілу.
Папярэдне родныя кідаюць у яму медныя грошы, «каб адкупіць пакойніку месца». Усе прысутныя сыплюць таксама услед за труною па тры жменькі зямлі і адыходзяць убок. Яму Ж зарываюць тыя людзі, што і капалі яе. Цела чалавека ў магіле заўсёды кладуць нагамі на ўсход, куды нібыта ён ідзе пасля пахавання. Размяшчэнне ж крыжа на магіле залежыць ад бытавання да нашых дзён язычніцкай ці хрысціянскай традыцыі ў канкрэтным населеным пункце. Нашы продкі-
язычнікі*, зыходзячы з уяўленняў аб барацьбе чалавека са злымі Духамі за сваё выжыванне, ставілі крыж (а ў болып даўнія часы — камень з высечанай на ім выявай крыжа) у галавах памёршага: крыж, як знак, які не можа пераступіць «нячыстая сіла», быў у такім выпадку як бы над нябожчыкам і ахоўваў цела памёршага ў магіле. Хрысціянская ж традыцыя, наадварот, патрабуе стаўлення крыжа ў нагах пахаванага, каб пры ўсеагульным уваскрашэнні чалавек мог бачыць перад сабою крыж і хрысціцца на яго.
У заключэнне над свежанасыпаным пясчаным холмікам святар выконвае рытуал «апячатвання магілы», для чаго ён, пачынаючы ад крыжа, тройчы акрапляе святой вадою крыж-накрыж магілу і ў такой жа паслядоўнасці тройчы крыж-накрыж «абсявае» пяском магільны насып, пасля чаго пачынае спяваць «Вечную памяць, вечны пакой...». Паводле народных уяўленняў, такі рытуал ахоўвае магілу ад «нячыстай сілы», а памёршы ніколі не будзе палохаць сваіх родных ці знаёмых.
Адыходзячы дадому, нябожчыку зычаць: «Дай, Божа, душаньцы яго святласць векуістую, a целу — лёгкую зямліцу!», «Прымі, Божанька, яго душу! Няхай зямля будзе табе пухам!» і інш.
Рытуалы пахавання заканчваюцца памінальным сталом, які называюць яшчэ «гарачым абедам» і робяць у хаце памёршага ў дзень пахавання. Жыхарка вёскі Касцюшкавічьі Крычаўскага раёна Марыя Іванаўна Акустрэй расказвае, як памінаюць памёршага на «гарачым стале» у іх вёсцы ў нашы дні: «...Прыйшлі ў хату, там ужэ сталы прыгатоўлены. Пачынаем с кануна — салодкая жыжка такая: вада на мяду і булка пакрышана. Мёда ў каго няма — сахару. Па тры ложкі нада кануна каждаму ўзяць. Ну, а тады на-
Тут маецца на ўвазе язычніцтва апошніх двух тысячагоддзяў, калі абрады трупаспальвання і пахавання ў зямлі бытавалі паралельна. Гл.: Сысоў У. М. Беларуская пахавальная абраднасць. Мінск, 1995. С. 65—68.
ліваюць іншае. Там хто-небудзь рэч скажыць. У нас во і квасолю вараць, і мяса будзет нескалька сартоў, і салатаў ...Там во боршч падаюць. Дак у нас падымаюода на боршч, Богу молюцца. «Боршч, боршч, боршч!», — падымаемся значыць, «Отча наш» молімся. Патом яшчэ садзімся посля баршча» (8-96-290-1, л. 14). У гэтым жа рэгіёне на першы памінальны стол падаюць не менш як дванаццаць розных страў. Увогуле ж кожны ўдзельнік «гарачага абеду» павінен быў выпіць тры чаркі гарэлкі («а калі няможна, то трэба хоць прыгубіць») і паспрабаваць не менш, як тры стравы.
У народзе да сёння вераць, што на «гарачы абед» душа памёршага заклікае і іншыя душы раней памёршых членаў свайго роду. I таму лічылі, што парам, які ідзе ад гарачых страў, частуюцца душы — нябачныя госці жалобнага застолля.
Пасля трэцяй чаркі госці дзякавалі гаспадароў і, выказваючы ім свае спачуванні, ішлі дадому, але першым з хаты павінен быў выходзіць старэйшы па ўзросту чалавек: вераць, хто раней выйдзе, той раней і памрэ. Такое павер’е не тычыцца толькі царкоўных служак і асоб, якія адпяваюць нябожчыка.
Пахавальны абрад — жалобны абрад. У ім, як у люстэрку, праявіліся смутак і боль родных і знаёмых памёршага, іх любоў да члена свайго роду, любоў да жыццяМенавіта жыццесцвярджальным пафасам напоўнены кожны абрадавы рытуал: чалавек не знікае па смерці, існасць у свеце яго вечная, як вечнае і само жыццё.
Колькі на свеце не лікаваць, а смерці нікаму не мінаваць.
Сколькі не лікаваць, а па смерці труны не мінаваць.
Смерць не перабірае і не мінае.
Смерці не падперці.
Ад смерці нідзе не схаваешся.
Усе прайшлі праз той ложак, дзе на горачцы гаёк.
Круці, не круці — трэба памерці.
He бойся смерці ані сваёй, ані чужой — кожнага свая стрэне.
He дапамогуць лекі, калі прыйшло навекі.
Два разы паміраць не будзем.
Двум смерцям не бываць, а адной не мінаваць.
Магіла ўсіх зраўніла.
Хаваць на векі вечныя.
Пакуль жывеш — усяго трэба, а як памрэш — чатыры дошкі і пяску трошкі.
Дзе хаваюць, там і прычытаюць.
Які жаль, такі і плач.
Па-рознаму па бацьках плачуць: хто ў кулак, a хто — ніяк.
Гэты свет і плачучы пераплачаш, а той і скачучы не пераскачапі.
Малады можа памерці, а стары мусіць.
Жывы не без хаты, а мёртвы не без магілы.
У магілу можна і дубцом загнаць, а з магілы і пірагамі не выклічаш.
Каб не мерлі, дык ба неба падперлі.
Бацька памрэ, то палавіна сіраты, а як маці памрэ, то цэлая сірата.
Хаўтуры добрай натуры: хоць галосяць, ды гарэлку падносяць.
Хаўтуры адпелі і клёцкі паелі.
Пра нябожчыка блага не кажуць.
МАМАЧКА МАЯ ДАРАГАЯ!
Галашэнне пахавальнае, як ляжыць у хаце
Мамачка мая дарагая!
Мамачка мая любімая!
Парадніца ты мая!
Я ж з табою ўсё гора дзяліла, Ты маё ўсё гора знала, Ты мне ўсё памагала: Ты мне й сцірала, Ты мне й мыла.
Ручкі мае залатыя!
Вочкі мае дарагія!
А калі ж я буду паглядаць на вас? ...А ты ж мне дзеткі памагала гадаваць. А ты ж пыталася ўсё: — А ці Света званіла?
— А ці ты пра Надзю што знаіш?
— А што ты пра Ніну знаіш?
— А што ты пра каго..? А ты ж хацела ўсе знаць, А ты ж хацела ўсе ведаць, А я ж табе ўсе расказвала, А я ж з табою ўсе дзялілася. А з кім жа я буду дзяліцца? А з кім жа я буду гаварыць? А каго я буду ўстракаць? А каго я буду ўглядаць? А закрьіюцца твае дарожкі, А закрыюцца твае сцежкі...
(8-89-243-1, л. 63—64)
ТАТАЧКА МОЙ!
Галашэнне пахавальнае, па дарозе на могілкі.
Татачка мой!
Куда ж ты выбраўся ў далёкую дарогу?
А ты ж ужо не бачыш, што мы па табе плачам,
Што твае дочачкі ідуць ды галосяць.
Чо ж ты нас аставіў?
Чаго ж ты нас пакінуў?
Чаго ж ты з намі не захацеў жыць?
Да паследняя ж у цябе дарога, Да паследній пуць.
Закрываюцца сцежкі-дарожкі твае, Сабраўся ты ў вялікую дарогу, А больш мы не пабачым цябе...
(8-89-243-1, л. 55)
ДА СВІДАННЯ Ж, ДА СВІДАННЯ!
Галашэнне пахавальнае, як развітваюцца на могілках.
Да свідання ж, да свідання!
Да шчасліва ж табе дарожачка!
Да сустракайце ж бацькі-мацеры,
Да радзімачка!
Да сустракайце ж госцейку.
Да бярыце яго памаленечку,
Бо ён балючы,
Да глядзіце яго тутака.
...Да калі ж ты ка мне прыйдзеш?
Да ў якую пору?
Да з якога боку іці меш?
(8-93-270-4, л. 28)
Існасць нябожчыка пасля смерці ў свядомасці чалавека на падставе візуальна ўспрымаемых падзей у час пахавальнага абраду і міфалагічных уяўленняў аб ім раздвойвалася, набывала двухварыянтную матэрыяльную і анімістычную форму. Цела яго было пахавана ў зямлі, дзе яно заставалася навечна і як бы растваралася ў зямной плоці, злівалася з ёю, каб, як верылі нашы продкі, садзейнічаць адтуль захаванню зямлі, на якой жыў род памёршага, спрыяць яе жыватворнай, нараджаль-
най і пладавітай моцы. Матэрыяльнаму вобразу нябожчыка ў беларускай міфалогіі адпавядаюць Чур, Прашчур, Дамавы і некаторыя іншыя істоты, якія нібыта пастаянна і нябачна жывуць разам з людзьмі ў сваім родзе.
Душа ж нябожчыка да сарака дзён пасля яго смерці заставалася на зямлі, каб прайсці па ўсіх пуцявінах, якія той зрабіў пры жыцці, і ўспомніць яго ўчынкі і справы, і толькі затым з'яўлялася на Божы суд, дзе адпаведна жыццядзейнасці памёршага ёй прадвызначалася месца ў раі або за грахі чалавека падвяргалася мукам у пекле ці ўвогуле вечнаму скітанню па зямлі.
Развітанню з душою памёршага, рытуальнаму наведванню месца яго захавання, афармленню магілы і былі ў асноўным акцэнтаваны памінальныя абрады і рытуалы, што праводзіліся ў першы год пасля смерці, на працягу якога родныя «насілі» таксама жалобу па свайму сем'яніну-нябожчыку.
Ужо на другі дзень пасля пахавання члены сям’і памёршага зранку едуць на магілу і вязуць «пакойніку» сняданак або, як гавораць у некаторых рэгіёнах пра гэты звычай, «ідуць пабуджаць нябожчыка на магілу». Такі абрад даволі актыўна бытуе ў нашы дні і, як расказваюць аб ім сяляне вёскі Касцюшкавічы Крычаўскага раёна, адбываецца ў такой паслядоўнасці: «...На наступны (пасля пахавання) дзень родныя вязуць заўтрак. Там у дзевяць часоў ілі ў дзесятым часу гатуюць заўтрак і на магілу едуць. ...Бяруць ету ежу, ну, с памінальнага стала (што рабілі ў дзень пахавання), там пакыршні: то рыбу, то каклеты якія і водку ўжо абізацільна і едуць туды. Там засцілаюць на магіле скацерць і заўтракаюць». Перад пачаткам «заўтрака» запальвалі каля крыжа грамнічную свечку і маліліся Богу аб прашчэнні грахоў памёршага. На асобную талерку для нябожчьіка адкладвалі па лыжцы прывезенай на магілу ежы» (8-96-290-1, л. 15).
Паводле запісаў вядомага беларускага краязнаўца Г. А. Каханоўскага, у вёсцы Паставічы Ста-
радарожскага раёна на заканчэнне памінальнай трапезы родньія адкладваюць па тры лыжкі ежы на магілу свайго сем'яніна і суседнія магілы, прыгаворваючы пры гэтым: «Мы на гэтым свеце частуем, а Вы нас на тым пачастуеце»*.
Першае наведванне магілы амаль заўсёды суправаджалася плачам і галашэннямі жанчын, калі ўсё навокал: і ўчарашняе пахаванне, і свежанарыты магільны холмік, і яшчэ жывы ў памяці вобраз памёршага — так выразна і балюча напамінала аб ім:
А мая мамачка, Да што ж ты нам зрабіла, Нашто ж ты нас кінула? Да мы ўсе цябе просім: Прыйдзі к нам на вячэрку.
Да ці ж ты не чуеш, Ці ты зазлавалася, Што к нам няйдзеш сёння? ...А мы ж цябе просім: А ты ж нас не забывай, А ты ж нам усё прашчай, А ты нам усё раскажы, А ты нам хоць сасніся.
Калі пахаванне нябожчыка адбывалася на другі дзень, то, паснедаўшы на яго магіле, родныя запрашалі памёршага да сябе на памінальны абед, які рабілі на траціны — трэці дзень пасля яго смерці. Лічылі, што на трэці дзень душа ўпершыню пакідае хату і выходзіць за межы дома ў адкрытую прастору: «Трэба яе правесці і благаславіць».
КНІГІ ОНЛАЙН
