З неапублікаванай спадчыны
Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў
Аляксей Мельнікаў
Выдавец: Чатыры чвэрці
Памер: 592с.
Мінск 2005
ФІЛАФЕЙ УТЧЫЦКІ: першая на Беларусі дэкламацыя для 8 вучняў брацкай школы «Стмхн краесогласныя, мже в сретеняе чюдотворныя нконы Пресвятой Богородяцы Полоцкой, егда быст государя царя я в.кн. Алексяа Мяхайловяча...» («Радуйся, Дево, радуйся спевам,/Гды чюдотворный Твой образ стретаем!/Радуйся, Богу язбранная Матя,/Как пряносяіцая много благодатн!.. Дай многа лета царю царствоватн,/Твою ястянну хвалу разшярятя,/ Дабы вразя быля побеждены/Пред маестатом ево покорены./ Сокрушя ложных людей выя, рогя,/Гордыя славы наклоня под ногя,/Утвердя скяпетр, благословя царьство,/Всюду оградя мяром господарство...»
ДАМІНІК РУДНІЦКІ (1676-1739). Аўтар вершаў на прыезд у Пінск валынскага епіскапа Стафана (1720), на прабыванне ў Вільні вармінскага епіскапа Шэмбека (1729). Скрозь барочную эмблематыку пры абыграванні гербаў бачны ўплыў фальклора («Нуте ж, нуте, козакя, ласкового маем,/По святых мы, грэшнякя, князя повятаем./Он седят хорошенькя, рожамя кпдает,/А казельчык одян з другям перед ням бегает./На князюю рожу гледят: очэнькамм луп, луп,/Рожэнькамм подкндают, ножэнькамя туп, туп»). Магчыма, яму ж належыць цыкл жартоўных алегарычныхь вершаў пра жывёл («Ой, як вяжу, быў тут госць — чорнае кручышчэ./Пабмў, паеў, палупмў простэ мужычышчэ.../H мы многа вельмн злога ад лотра церпелм,/К покою, над водою жывучы, не меля...»)
1BAH ХРАПТОВІЧ. «Всем многн век в новой хацн» («Палац гойны, а в нмм прыгожо,/Поўберано всюды гожо,/Где пойдеш, напасеш очы,/Гледеў бысь аж до цёмной ночы,/Почавшы од свнта...»)
РУСКАМОУНАЯ ПАЭЗІЯ. Г.Дабрынін, Л.Энгельгарт.
ЯН (АНДРЭЙ) БЕЛАБОЦКІ. Кальвінісцкая гімназія ў Слуцку, каля 1680 г. пераехаў у Маскву, прыняў праваслаўе. 1690-я гг. — на славянска-беларускай мове «Пентатэугум». I—IV ЧАСТКІ — пераказ з польскага твораў нямецкіх паэтаў-лаціністаў І.Ніса і М.Рэдэра. Рэлігійна-эсхаталагічная тэматыка, марнасць зямнога жыцця («Смерть лютая, смерть горькая, стрелу острнт м лук тянет./Хоіцуне хоіду, снльная, скоро мя к себе потянет./Нм прозьбою, нм грозьбою зладмть з нею не моідно,/Дар не емлет, но косою сечет, грабпт бесконечно», «Шумят, гремят пыток зборы: веревкм, цепп, верягя,/Кнуты, пнлы м топоры, ножп, мечм, кола, кругп,/Остре древа, внсельннце, кнпят котлы, смолу льют,/Одных тягнут, рвут по штуке, пных в водах потопляют»), Роўнасць усіх прад абліччам смерці: «боярмн крестманнну, царь холопу равны будут, златая рмза в холстпну пременнтся, честм збудет»; у рай «в злотых рмзах не пускают, кто в сермягн, тот воззванный». Марнасць чалавечых дзеянняў: «Уже столпы не потеют бальсамем царя Нерона,/Царей жмлнше грязнеют, вода с калом помешана./В твомх бане, Антоннне, гусята ся полоскают,/В твоей, Тмбур, равннне козы душных трав нюхают». Бог «сыіцмков посылает розыскмвать тайне злостя». АПАКАЛІПТЫЧНЫЯ малюнкі («Где посмотрю, везде гроза, страх, болесть, замешанме,/0гненная стомт лоза, на грешных наказанме.../ Кмпнт море, камень днкнй крушмтся, дмвно потеет,/Крнк, вопль м шум превелнкнй, м небесна твердь ся хвеет./Паде ммр в ropy ногамн, претворплся с городамм./Остаток згореет с намк, жывуіцммм мертвецамн./Молчанме в ммре стает, в пепел созженным до кола,/ Ночь темна от моря встает, не звонят нам колокола»).
1BAH САКОЛЬСКІ (друг. пал.XVIII). Скончыў СПб-ую настаўніцкую семінарыю, выкладчык французскай, нямецкай мовы ў Маскоўскай слав.-грэка-лац. Акадэміі. Выкладчык Полацкага народнага вучылішча. Аўтар 4 одаў, прамоўленых на розныя выпадкі ў Полацку. Карыснасць ведаў («Полезны знанмя на троне,/Полезны ратаю оне,/Оне отрада бедным в стоне./Полезны в обіцестве м вне./В ннх пользу зрнт м полководец,/Без нмх потонет мореходец,/Судья без оных вовсе слеп,/Оне болезнм облегчают,/Оне н нужды нсправляют,/Служа на множество потреб»); голад пач.1790-х гг. («На юношах явнлась старость/От почерневшмх с глада лпц,/Ослабла сяла вся н младость/Готовых в брак вступмть девмц./Вотіце сосцы мла-
денцы ссалм/К тіцетно к грудм прмпадалп/Свокх полмертвых матерей./Прмход к нмм смертм прпблмжался/Н внд ее мзображался/ Co всею лютостью своей.../Жрецы, что ммлость возвешалм,/Свом сокровніца скрывалм,/Глася, что не ммеют нх;/Меж тем же самм пресыіцалмсь/Н, нежась, успокоевалнсь/На мягкмх на одрах свомх»). Рукапісная вершаваная сцэнка «Гутарка мужыка з пяццю высакароднымі асобамі аб карысці навук».
ПОЛЬСКАМОЎНАЯ ПАЭЗІЯ. Ю.Нямцэвіч, А.Нарушэвіч, Ф.Карпінскі, Ф.Князьнін.
ЗБІГНЕЎ МОРШТЫН (каля 1628 — каля 1689); з 1657 г.—мазырскі мечнік. У 1674 г. у Слуцку выдадзена паэма «Слаўная перамога над туркамі» (падХоцімам, 1673). Цыкл вершаў «Эмблематы».
МІХАІЛ КАЗАЧЫНСКІ, архімандрыт Слуцкага манастыра. Вершаванае жыціе Гаўрыіла Слуцкага да перанясення яго мошчаў? (каля 1775).
СІМЯОН ПОЛАЦКІ
Самуіл Гаўрыілавіч Пятроўскі-Сітніяновіч. Нар. 12.1629 г. у Полацку. Да 1643 г. — пачатковая адукацыя; Кіева-Магілянская калегія (настаўнікі: С.Косаў, Л.Барановіч, І.Гізель). У 1650 г. — «дыдаскал». Віленская езуіцкая акадэмія. Уступіў у Базыльянскі ордэн (жыццё ў міру несумяшчальна з навукай — «Человек, яже мудрость от Бога пркяше,/Нужду нмат мудростм тіцету воспрмяше;/Аіце восхоідет жену в супружество взятн,/О нейже во юностм труды полагатп,/Нбо не будет моіцно с кнмгамм седетн:/Удалнт от нмх жена, удалят к детм.../Ей, неўдобно кннгм довольно чмтатн/Н хотенме жены в доме нсполнятм»). 1654 г. — вайна Рэчы Паспалітай з Масковіяй перашкодзіла давучыцца. У 1655 г. вяртаецца ў Полацк; па прапанове І.Іяўлевіча 8.06.1656 г. пасяляецца ў Багаяўленскім манастыры з імем Сімяона. Уваход у Полацк рускай арміі. 1659 г. — арышт па распараджэнні патр.Нікана (за што?); 1660 г. — другая сустрэча з царом у Маскве, куды Сімяон прыбыў разам з архім.Іяўлевічам на царкоўны суд. Пакідае Полацк у 1661 г. пад час польскай акупацыі. У Багаяўленскім манастыры з прыходам Сімяона ўтварыўся літаратурны гурток (Ф.Утчыцкі, І.Іяўлевіч; навучэнцы брацкай школы Вас.Яновіч, Сава Капусцін і інш.). Вясной 1664 г. — пераезд у Маскву. Памёр 25.08.1680 г.
ПОЛЬСКА-ЛАЦІНСКІЯ ВІРШЫ. Значную частку складае «ВУЧОНАЯ ПАЭЗІЯ»: «Siedm nauk wyzwalonych» — кароткая характарыстыка дысцыплін. Астролага-астранамічнаяуэглатыка-. «Siedmiu planet znaki і ich operatie nastepuja», «4 przemagajace complexie». Пытанні прыродазнаўства: «4 czesci dnia», «О 4 czesci roku pogody». Гістарычна-
пазнавальныя. «8 dziwow swiata», «4 swiata wieku» (залаты, срэбны, медны, жалезны век). Філасофска-багаслоўскія'. «Аепідта», «Sokrates», «3 prawa», «Czistosci strozow 6», «triumph cierpliwosci», «Widok zywota ludskiego» (5 16-гадовых перыядаў; па кожным перыядзе настаўленне: чым належыць займацца, да чаго імкнуцца). Сацыяльнадыдактычныя. «Nobilitas гага» (сацыяльная роўнасць; высакародства рэдкае ў вышэйшых класаў), «Na leniwca», «Na pijanice», «Na grzesznika», «Szcsescie bogaczuw oplakanie». Прытча «4 rzeczy namocniejsze» (праўда, жанчына, улада, віно); жартоўная прытча для дыдактычнага павучання «Trudno wszystkim ugodzic», «Фрон нстпнны...» у 13 частках аб праведных і няправедных суддзях.
САТЬІРЫЧНЫЯ ВЕРШЫ. Антышведскія (Паўночная вайна 16551660): «Krol szwedzki oficerow swych szuka...», «Desperatia krola szwedzkiego». «Впншоване мменпн пресвешченному... Амфпногену Крыжановскому», «Стпхм утешные к лнцу еднному».
ЖАНРЫ. Гімнапіс. «Akaphist Najswietszej Pannie, wierszami przelozony w roku 1648» — першы вядомы датаваны твор Сімяона Полацкага; «Akaphist do Pana naszego Jezusa Christusa» — вершаваныя пераказы гімнаграфічных тэкстаў; цытацыя «Псалтыра Давідава» Я.Каханоўскага. Элегія: «Вершэ о менце Панской» (ч.2), «Anno 1663, Апрпль 27...» — з нагоды пераносу Полацкай іконы Божай маці ў Маскву, Полацк пазбаўляецца яе абароны («Увы нам, увы!..»). Малітва'. «Прнлог к преподобной матерм Евфросмнмп» («Убо, о матп...»), «Modlitwa w utropieniu». Дыялогі (узыходзяць да сярэднявечных містэрый): пасхальны «Wierszy w Wielki Pietek przy braniu plaszczenicy» (пач.1650-х) змяшчае: Пралог, 2 акты, Эпілог, харальныя партыі на беларускай мове; раждзесцвенскг. «Беседы пастускпе» (каляІббО) — уміранасць, сацыяльныя матывы, сапфічны верш. «Слова, яже Хрпстос распятый мовпл до Бога Отца» («Слово на страстм Господа нашего Ннсуса Хрмста» свт.Дммптрмя Ростовского). Дэкламацыг. «На прпшествме во... Полоцк... царя... Алексмя Мнхайловмча» (5.07.1656), «На шчаслівае вяртанне з-пад Рыгі», прывітальныя вершы Аляксею Міхайлавічу і царыцы.
ФОРМА. Вершы-»рэха»: «Дмалог краткмй». Паліндром «Cancer» (рак).
БАРОЧНЫ НАСТРОЙ. Зманлівасць і разнастайнасць часу «Czasu odmiana і roznosc» («воз жыцця», міфалагічныя персанажы зведзены з біблейскімі). «Odmiany wszech rzeczy ludzkich» — «пажаданасць» свету сярод безупынных войнаў. «Piosenka о smierci».
Літаратура, тэксты:
Сммеон Полоцкпй.Внршя. Мн. 1990.
Палітычная сатыра.
Парадыйная проза XVI1-XVIII стст.
ПАРОДЫЯ — від сатырычнага твора, мэтай якога служыць асмяянне літаратурнага напрамку, жанру, стылю, манеры пісьменніка, літаратурнага твора. Можа быць накіравана супраць пэўных асаблівасцяў літ.твораў: тэматыкі, ідэйнага зместу, асаблівасцяў сюжэту, вобразаў герояў, кампазіцыі, мовы. Асноўны яе сродак — іранічнае перайманне асмейваемага твора, перадача ў гіпербалізаваным, шаржаваным выглядзе ўласцівых яму характэрных рысаў, давядзенне іх да абсурду, чым і дасягаецца камічны эфект. Гэта прыводзіць да зніжэння стылю крытыкуемай з’явы, якая прадстае ў іранічным асвятленні.
«ПРАМОВА 1BAHA МЯЛЕШКІ, КАШТАЛЯНА СМАЛЕНСКАГА». Форма (не пародыя!) сеймавай прамовы, але гэта не гістарычны дакумент: Іван Мялешка не мог выступаць на Варшаўскім сейме ў 1589 г. як кашталян (1602 г. — маршалак слонімскі; 1605-1610 гг.— кашталян мсціслаўскі; у 1610-1615 гг.—брэсцкі; у 1615-1622 гг. — смаленскі), быў на сейме ў 1605 г.; не мог быць дэпутатам ад Смаленска і Мазыра разам; выступаць з абвінавачваннем Сігізмунда ў прысутнасці караля; звяртацца да жанчын, якіх не магло быць на сейме. Палітычны памфлет, сатыра на парадкі Рэчы Паспалітай, прывітыя немцамі і палякамі (лях-жарабец, немец-слуга), норавы прышэльцаў і іх прыхільнікаў («хоть наша костка, однак собачмм мясом обросла м воняет»). «Попросту правым сердцем говормлм, полнтмкм не зналн, а правдою в рот, яко солею в очн, кндывалм». Ідэалізацыя старых парадкаў, кухні, вопраткі. Ппербалізацыя: гадзіннікі. Матэрыял для прамовы — уласныя запісы Мялешкі? (Мялешка, па сведчанні Камунякі, прамаўляў на сейме ў такім духу). Папулярнасць: тры рэдакцыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
