З неапублікаванай спадчыны Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў Аляксей Мельнікаў

З неапублікаванай спадчыны

Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў
Аляксей Мельнікаў
Выдавец: Чатыры чвэрці
Памер: 592с.
Мінск 2005
136.2 МБ
Нельга выпусціць з відавоку таксама і тое, што грэх тлумачыўся як параза ў барацьбе з д’яблам. Адсюль — шматлікія вобразы «порабоіцення» і «работы (г.зн. рабацтва — Л.Л.) дьяволя»: «волею поработмхся потохному бесу» [129], «да не до конца обыметь мя темным князь жаданмем плотскым» [133], «нскушаюіцаго мя врага крестом Свонм ннзложн» [136], «ноідн... не чаю прейтн, бесовскым обьят мечтаннем» [138] і г.д. Пры тым што «бес» у такіх кантэкстах успрымаўся аўтэнтычнымі карыстальнікамі зусім не як нейкі сімвал ці здань, але як цалкам рэальная істота20, то ў «здані» трэба, відаць,
19 Колесов В. В. Мнр человека в слове Древней Русп. — Л., 1986. C.100. Цыт. па: Рогачевская Е. Б. Цнкл молмтв... С. 56.
20 Гэтую істоту можна, напрыклад, прымусіць малоць жыта, ці цягаць бярвенні, як тое ўчыніў Феодар Пячэрскі (Слова аб найпадобных айцах Феодары і Васіліі з Кіева-Пячэрскага пацерыка); або зачыніць у рукамойніку, а потым скарыстаць у якасці «канька-гарбунка», яктое зрабіў Іаан Ноўгарадскі (Аповесць пра падарожжа на бесе ў Іерусалім Іаанна Ноўгарадскага) і г.д.
перавесці ўяўную метафарычнасць такога кшталту выразаў, — перад намі рэалістычнае апісанне рэальных жа падзей і сітуацый, якія актуалізуюцца выключна індывідуальна ў кожнага з малітоўцаў.
Шмат якія «метафары» Кірыла насамрэч ёсць толькі евангельскімі (радзей — старазапаветнымі) алюзіямі ці рэмінісцэнцыямі і ў кантэксце біблейскіх сэнсаў таксама маюць літаральны, а не метафарычны сэнс. Напрыклад: «Да абоймет мя божественная Твоя мрежа» [119] — алюзія на Лк.5.5-6, 10 (пар.: Ін.21.10 і пад.). «Насытм алчбу мою от мнлостм Твоея» [125] і «отндох далече душею мс Твоего божественаго дому» [129] — алюзіі прытчы пра блуднага сына. «Благоволмвь перевестн мя жптмскую пучнну, мноземм волнамк греховнамм погрязнутн хотяіцаго» [138] — ёсць тлумачэннеактуалізацыя вядомага евангельскага эпізоду, калі ап. Пётр паспрабаваў ісці па вадзе, але недасканаласць веры ледзь не патапіла яго (Мф. 14.28-31). «Да не остану внеуду дверем святого чертога, толкып без успеха, ммеа светннк угасен унынкем н леностью» [107] — алюзія-актуалізацыя прытчы пра мудрых дзявіц (Мф. 25.1-12). «Да н аз насыіцуся, акм пес, крупнць, падаюідмх от святыя трапезы Твоея»21 [108] — актуалізацыя слоў да Хрыста добрапрыстойнай хананеянккі (Мф. 15.25) і г.д.
Шмат якія «метафарычныя» выразы Кірыла выяўляюць свой насамрэч літаральны, а не метафарычны сэнс, калі ўспрымаць і разглядаць іх у кантэксце сэнсава аўтэнтычнай ім хрысціянскай антрапалогіі ды аскетыкі. Напрыклад: «мене, многымм грехы умерша... ожмвн» [121], «многа злобою умерідвень» [133] і да т.п. Уяўны «метафарызм» гэтых выразаў знікае, як толькі прыгадваецца тое, што грэх у хрысціянскім вучэнні — праява зла, а зло ў сваю чаргу не субстанцыянальнае, г.зн. не мае сапраўднага быцця, а толькі сведчыць пра адсутнасць быцця-дабра (накшталт «дзіркі ад абаранка»). Таму грэшнік, а тым больш нераскаяны грэшнік, насамрэч не існуе; яго быціе — толькі прывід, таксама прывідна, а не сапраўдна «існуе» і дзірка ад абаранка. Таму такое жыццё ў сістэме хрысціянскай антрапалогіі ёсць у літаральным сэнсе смерць (нішто) для быцця вечнага.
Іншы прыклад: «Отверзм ушмю моего слуха, да слышю м разумею Божма словеса, благаа н душеполезная, м да прозрю внутреннма очмма» [99] (пар. са знакамітым евангельскім «маючы вушы,
21 Пар. зварот да таго ж вобраза і таго ж сэнсу у «Слове ў нядзелю кветную»: «...обнлны м преполнены царскые трапезы мнозн останцм, от ннхже нніцнм препмтаемп бываху не гмблюіцею ядню, но пребываюіцею в жнвот вечный...».
не пачуеце», Мк.8.18). 1 тут метафары як такой насамрэч няма, бо гаворка ідзе не пра фізічны слых, але пра здатнасць чуць Бога. Здатнасць гэтая як патэнцыя існуе ў кожным чалавеку, і можа быць ніколі не рэалізаванай, не праяўленай. Каб актуалізаваць патэнцыю, трэба творчае супрацоўніцтва з Богам па ўдасканаленні духоўных уласцівасцяў верніка. Аналагічна з тым і «внутренмя очн» — вочы душы, вочы чалавечай існасці — адчыняюцца, каб бачыць добрае (як праяву Боскага дабра), толькі пасля пэўнага намагання, пасля «кроку насустрач» Божай Пасцы. Шчырая малітва-прашэнне і ёсць гэты «крок насустрач»; зусім не сімвалічны ці метафарычны ў сістэме хрысціянскай аскезы, але самы дзейсны і найсапраўдны.
Відавочна, што «метафарычнасць» малітаслоўяў (і не толькі кірылавых) спараджалася ў аўтэнтычнай культуры той самай тыпалогіяй, якая толькі і магла быць падставай для акуталізацыі і тлумачэння пэўнага духоўна-псіхалагічнага стану малітоўцы. Таму можна з вялікай доляй перакананасці сцвярджаць, што параджаючым метадам жанру кананічнага хрысціянскага малітаслоўя быў метад тыпалагічнай экзегезы.
Е.Б. Рогачевская,
куратор русской коллекцмм Нацнональной Брнтанской бнблнотекм (Лондон), кандмдат фнлологчческмх наук
Новые спмскн молнтв Кнрнлла Туровского22
Седммчный цмкл молмтв (по трм молптвы на каждый день, которые, судя по мх названкям в рукопнсях, должны былм чнтаться после утренней, одной мз часовых — вероятно 6-го часа — н вечерней служб) занммает в творчестве знаменнтого епнскопа, проповедннка н молнтвослова 12 века Кмрнлла Туровского, довольно значнтельное место наряду с уже тіцательно мзученнымк к хорошо мзвестнымн в науке торжественнымм словамм м беседамм.23 Но-
22 Матеряал этой статьн был получен в результате научной командпровкм в Хпландарскую научную бмблмотеку Унмверсмтета Огайо (Hilandar Research Library, Ohio State University).
23 Напомннм здесь только основную бмблнографмю no этому вопросу: Архангельскмй А. Любопытный памятнпк русской пмсьменностм XV в. СПб., 1884; Барсов Е.В. Харатейный спнсок XIV в. Молнтв Кмрплла Туровского // Труды 7-го
вейшме мсследованмя доказывают, что в древнеславянской пмсьменной традмцмм седммчный цнкл молмтв пользовался большой популярностью — к 70 спмскам, опмсанных намм в монографмм24, следует прмбавмть еіде 14 спмсков мз разлмчных собранмй, которые нам удалось обнаружмть в собранмм ммкрофмльмов Хмландарской научной бмблмотекм Унмверсмтета Огайо (США). Вполне вероятно предположнть, что этмм чнсло спмсков далеко не мсчерпывается.
В собранмм Хмландарского монастыря находмтся 7 спмсков HM.SMS.223, 367, 362, 356, 364, 741.1, 742.IX,25 одмн спмсок мз коллекцмм монастыря Граборац (SZEN.GRA. 19),26 одмн спнсок мз рукопнсного собранмя Болгарской Нацмональной Бмблмотекм «Кмрмлл м Мефодмй» (BNL.275),27 однн сппсок мз рукопнсного собранмя Польской Нацмональной Бмблмотекм (BOZ.86).28 Кроме этого, в Хмландарской бмблмотеке мы обратмлм внмманме на рукопмсь мз собранмя Государственного Нстормческого музея с отдельной молмтвой Кмрмлла Туровского (G1M.Eparch.88),29 которая не была упомянута в предыдуіцем мсследованмм, а также на трм рукопмсм мз собранмя Санкт-Петербургского унмверсмтета
Археологйческого сьезда в Ярославле. Т. 3, М., 1892. С. 46-51; Еремйн Й.П.Лйтературное наследйе Кнрнлла Туровского // ТОДРЛ, Т. 11, М.-Л., 1955. С. 365-366; Молйтвы на всю седмйцу св. Кйрйлла, еппскопа Туровского // Православный собеседннк. Казань, 1857, № 1-2. С. 212-260, 273-351. Подготовка текстов й вступптельная статья М.Я.Порфнрьева; Ннколова С. Кнрмл Туровскй й южно-славянската кнйжнйнэ. Ст. 2. Кнрпл Туровскп в южнославянската рькоппсна традпцйя // Palaeobulgarica, № 3. С. 38-51; Раевскпй А.С. О часослове бйблпотекй Ярославского архмерейского дома XIII в. С молйтвэмй Феодоспя Печерского, Кмрнлла Туровского й славяно-католпческймй // Труды 11 -го Археологпческого сьезда в Кйеве. Т. 2., разд. 3. М., 1902. С. 72-73; Соколов М.М. Некоторые пройзведенпя Кнрмлла Туровского в сербскйх спйскэх // Древностй: Труды славянской комйссйй Московского археологйческого обіцества. Т. 3. М., 1902. С. 222-238.
24 Рогачевская Е.Б. Цйкл молйтв Кнрнлла Туровского: Тексты й йсследованйя. М.: Языкй русской культуры, 1998.
25 Опйсанле спйсков cm.: Matejic Predrag, Thomas Hannah. Manuscripts on Microfilm of the Hilandar Research Library, 2 vol. Ohio, 1992.
26 Там же.
27 Там же. См также: Кодов, К. Опйс на славянскнте рукопнсн в бйблпотеката на Булгарската академпя на наукйте. Софпя. Т. 3 (1964), 4 (1971); Цонев, Б. Опйс не рукопйснте й старопечатнмте кнйгй на Народната бйблпотека в Софпя. Софпя. Т. 1 (1910), 2 (1923).
28 ІДапов Я.Н. Восточнославянскйе й южнославянскйе рукоппсные кннгй в собранпях Польской Народной Республнкм. М., 1976. С. 32-34.
29 Кннжные центры Древней Русн. Коснфо-Волоколамскйй монастырь как центр кнйжностй / Под ред. Д.С.Лнхачева. Л.: Наука, 1991. С. 176-177.
(ГЧВ St. Petersburg. MSE 111.70 (172), MSE 11.9 (145), MSE 1.32 (162)). B другой рукоппсм кз Епархнального собранкя Г14М (GIM.Eparch.310),30 а также в рукоппсп мз рукоппсного собранмя Санкт-Петербургского унмверсмтета (MB St. Petersburg. MSE ПІ.7031) ммя знаменнтого проповеднмка н еппскопа не было упомянуто в качестве составптеля млм автора цпкла, но молнтвы однозначно можно атрнбутмровать мменно ему.32 Накболее впдомзмененный, но тем не менее достаточно узнаваемый текст находмм также в рукопнсм мз собранмя Санкт-Петербургского унмверсптета NB St. Petersburg. MSE І.32.33 Спмсок BNL.275 также спльно вмдомзменен. Нзмененмя этп кажутся похожммм на кзмененмя, содержаіцмеся в санкт-петербургском спмске, хотя этот текст подвергся меньшмм сокраіценпям м в нем более чувствуется ормгннальный текст туровского епнскопа.
Такнм образом, м в этмх 14 новых спмсках представлены практмческм все уже мзвестные м опнсанные намм направленмя переработкк п мспользованмя цккла молмтв Кмрплла Туровского. Подходы к сохраненпю й распространенню молнтвословного творчества туровского еппскопа, характерные в основном для XVI—XVII веков, заключаются лмбо в сохраненнм полного цмкла «на всю седмпцу», лнбо в сокраіденме цмкла до 7 утреннмх молптв. В нашем случае эту тенденцню представляют 7 спмсков: SMS.223, 367, 362, 364, SZEN.GRA.19, BOZ.86, GIM.Eparch.310. Все онм являются тнпом богослужебного сборннка смешанного содержанмя п, как м основная масса спнсков с молптвамн Кмрклла, относятся к XVI веку. В этмх сппсках, как м в мзвестных нам ранее, практмческм всегда разночтення дают возможность увндеть, что протографамм спнсков, полного м утреннего цнклов, как правнло, служнлм разные