КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ГЛАВА 4 Манастыр Святога Спаса (каля 1125 — каля 1150 гг.) Господм, возлюбпх благолепме дому Твоего м место селення славы Твоея. Пс. 25:8 «В едмну ноіць возлеже, опочмватн хотяцн от многаго стоянма в молнтвах яже к Богу, внде внденме: покм ю’ аггел м веде ю ндеже бе церковьца Святаго Спаса метохмя Святыя Софнн, яже зовется от людей Селце. Н ту показа ей аггел Господень, глаголя: «Еуфросмнме! зде тм подобает бытк». Она же убуждьшмся, дмвляшеся в собе, глаголюідн: «Что хоіцет мм се бытн?» Тоя же ноіцм впде трнідм. Н вьзбуднвшнся от сна, co страхом вста, славословяіце Бога м глаголюіцм: «Слава Тобе, Боже, слава Тобе яко сподобн мя в нынешнюю ноіць вндетн святое лмце аггельское». Н по сем нача псалом глаголатн: «Готово сердце мое, Боже, готово сердце мое (Пс. 56:8). Н пакы к Тобе прнвергохся от ютробы матере моея. Бог мой есн Ты', яко восхоте, тако п сотворм на мне, рабе Твоей». Н кончеваше утренюю. Тоя же ноіцн явмся епмскопу Нлнн тьй же аггел, глаголя: «Вьведм ю, рабу Божмю Ефросмнью, в церквьцу Святаго Спаса на рекомое Селце место, бо то святое есть, яко достойна есть Царству Небесному, яко мнро благовонно вьсходпт мольтва ея к Господу п яко венец на главе цареве тако почнвает Дух Святый на ней, п яко солнце сняет по всей землн тако жнтне ея просняет предо аггелы Божмк». Епмскоп же вьста вьскоре co страхом п трепетом, прннде к ней. Еуфроспнна же вмдевшн его, поклоннся ему п рече: «Благословм, владыко святый». Он же глагола: «Бог да благословмт тя, чадо, п даст тк терпенне м снлу на всех вразех впднмых п невмднмых». Она же поклонмвшмся, рече: «Амннь. Будм мне по глаголу твоему", владыко святый». Н седоста. Отверз же блаженный епнскоп уста своя, начат беседоватн о спасеннн душн. блаженная же Еуфроспнна пркммаше словеса его яко семена в жмтннцу душа своея1" н плодяіцн ово 30, ово 60 плн 100,v. Много же побеседовав с нею н се прнрече узяў яе. ей, глаголя: «Дідн! хоіцу тм реіцн слово, ты же с любовню прмнмн е». Она же рече: «Рада, отче преподобне, прннму слово твое яко дар многоценен». Н глагола ей епмскоп: «Весм2 лм, чадо: се церковь есть соборная ндеже седншн, ту всн человецм собмраются, н тобе не лепо зде пребыватм. To се есть церковьца Святаго Спаса в Селцп, мдеже братья наша лежат — преже нас бывшмн еппскопн. Неглн Бог поспешнт3 молнтвамн нх м трудом твонм, н возграднт место то велнко». Еуфросмнмя же слышавшм от еппскопа яко тако нзглагола ей, н возрадовася душею н возвеселмся сердцем, н явленню аггелову веру пмшн еже внде п слыша от него, глагола епнскопу: «Бог да поспешнт мн, отче, молнтвамм твонмм святымп». Прнзвав же епнскоп князя Бормса стрыя ея, н отца ея Георьгпя, м преподобную Еуфросннню, п честныа мужа, м поставн я сам послухы, рек: «Се отдаваю Еуфросмнмн место святаго Спаса прн вас, да по моем жнвоте ннктоже не посудмт моего данна». Се слышавше князн оба п боляре все от епнскопа, н поклоннстася ему, глаголюіце тако: «Ей, владыко святый, се тн есть Бог положнл на сердцн твоем, еже снце умыслмл отроковнцн сей попеченме оней». Еуфроспннм же реша: «Ты же ндн н послушай еппскопа, еже тм велмт, тако створм, то есть отец всем нам, того подобает слушатм». (Еуфросннна же возревшн на ня осклабленым лнцем4 п рече нм: «Рада мду, яко Бог повелнт мк, тако м будет, воля Господня да будет о мне». Князм же п бояре все слышавше от преподобныя Еуфроснннн глагол снй, возрадовашеся н прнемше благословенне от епмскопа п поклонмвшеся преподобной Еуфросмнпн, н целоваше ю любезным целованмем, ехаша в домы своя. Еуфросмнма же поклоннвшмся в Святей Софен м благословмвшнся от епнскопа, п тоя ноіцм вьставшп, поммшм с собою еднну чернорнзнцу, прнмде на место зовомое Селце, ндеже есть церковьца Святаго Спаса. Н вшедшн в церковь, м поклоннвшнся, возгласм смце: «Ты, Господм, заповеда святым Свомм апостолом рек: He носнте с собою ннчесоже, токмо жезлу. Се аз Твоему словесн последствуюіцн, нзыдох на место се нмчтоже носяіцн, но точню Твое слово в собе нмуідн еже реіцм «Господн помнлуй». Еіце же за все мменне ммею кнмгм сна, нмнже утешает мм ся душа м сердце веселнт. Лпше5 же снх трнех хлеб не нмам нмчтоже, но токмо Тебе 2 ведаеш. 3 дапаможа. 4 з усмешкай на твары. 5 акрамя. помоіцнмка м крычнтеля, Ты бо есн отец убогмм, нагнм оденне, обмднмым помоіцнмк, ненадеюіцммься надеянне71, м будм ммя Твое благословено на рабе Твоей Еуфроснннм отселе м до века. Аммнь». Спце рекшн м мзшедшн пз церквн, нача подвмжьнешм бытм на молмтву яже к Богу. Н ту ей пребываюіцей неколнко время.» Гісторыя аб пачатку дзявочага полацкага манастыра дастаткова падрабязна выкладзена агіёграфам, які, сам, верагодна, з’яўляючыся інакамУ1і аднаго з Еўфрасіннеўскіх манастыроў, натуральна надаваў абставінам іх заснавання пераважную ўвагу. Гэта не азначае, тым не менш, што ў сваім аповедзе аўтар Жыція адступае ад звычайнай агіяграфічнай схемы, за якой даследчыку яшчэ трэба распазнаць рэальны ход падзеяў, і зноў жа — выключна на аснове ўважлівых адносінаў да тэксту аповесці і ў супастаўленні яго з царкоўна-палітычнымі падзеямі на Русі ў адпаведную эпоху. Заснаванне дзявочага манастыра знаменавалася дзівосным зГяўленнем ангела, які і паказаў спачатку Еўфрасінні, а пасля і епіскапу Іллі месца, дзе мусіў быць узведзены манастыр — «мдеже бе церковьца Святаго Спаса6, метохмя Святыя Софнн, яже зовется от людей Селце». Слова «метахія»7111 шматзначнае: яно магло азначаць як падвор’е, так і месца, на якім раней знаходзілася Сафійская царква; верагодна, у нашым выпадку належыць схіліцца да першага значэння, паколькі Сяльцо належала, як будзе відаць з далейшага апавядання, да земляў епіскапскай кафедры Святой Сафіі. На гэтым месцы ўжо існаваў храм у імя Святога Спаса — аднаго з Гасподніх святаў. 3 далейшага апавядання даведваемся, што у гэтым храме «лежат (пахаваны. — А.Л1.) преже бывшнк еппскопн». Пад час раскопак у 1961-1964 гг. М.К.Каргерам былі знойдзены руіны храма, датаванага пачаткам XII ст., пад якім і сапраўды змяшчаліся мужчынскія пахаванні7. Верагодней за ўсё, гэта і былі згаданыя ў Жыціі астанкі мясцовых епіскапаў, у тым ліку, магчыма, святога Міны Полацкага. Наўрад ці, аднак, Спасаў храм мэтазгодна называць усыпальніцай, прыпісваючы яму, такім чынам, вузка спецыфічны характар, паколькі існаваў даўні звычай хаваць целы памерлых клірыкаў і царкоўных іерархаў у храмах пад спудам. 6 У адным са спісаў (РДБ, Ф. 299, № 631) названа «церквнцей Святаго Духа». 7 Каргер М.К. Храм-усыпальннца в Евфросмнмевском монастыре в Полоцке // Советская археологмя.1977; Раппопорт П.А. Полоцкое зодчество XII в. // Советская археологня. 1980. № 3. Гэты храм меў багаты дэкор, яго падлога была выкладзена мазаічнай I маёлікавай пліткай, а сцены распісаны фрэскамі. — Гл.: Сяліцкі А.А. Фрэскі храма-магільні Ефрасіннеўскага манастыра // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1979. № 4. У любым выпадку, Сяльцо было епіскапскай воласцю, дзе, відаць, змяшчалася старая рэзідэнцыя полацкіх уладык. Такі вывад заканамерна выцякае з таго, што епіскап перадае гэты надзел Еўфрасінні. Увогуле, эпізод перадачы зямлі пад дзявочы манастыр вельмі цікавы ў фактаграфічным аспекце. «Прнзвав же епнскоп князя Борнса, стрыя ея (Еўфрасінні. — А.ЛІ.), п отца еа Георьгня, п преподобную Евфросмнпю, н честныя мужа, п поставн я сам на ся послухы, рек: Се отдаваю Еуфросннмм место Святаго Спаса прм вас, да по моем жнвоте ннктоже не посуднт моего данна». Як бачым, ва ўрыўку называюцца імёны двух князёў, запрошаных на цырымонію перадачы Сяльца: Святаслава-Георгія ў якасці бацькі мяркуемай настаяцельніцы, Барыса Усяславіча — несумненна, як кіруючага князя Полацка, каму, разам з полацкім вечам («честнымм мужамн»), належала права ратыфікацыі падобнага роду здзелак. Падкрэслім: менавіта толькі ратыфікацыі, і таму лічыць князя Барыса фундатарам манастыра, як гэта рабілася ранейшымі гісторыкамі8, наўрад ці мэтазгодна. Апошняе, у сваю чаргу, дае магчымасць даволі дакладна храналагізаваць сам акт перадачы Сяльца і адпаведна — заснавання манастыра. Прыгадаем: Барыс Усяславіч памірае ў 1128 г. Аднак апісаныя падзеі адбываліся яшчэ за некалькі год да гэтага часу, паколькі, як паведамляюць летапісныя крыніцы, да 1128 г. Барыс ужо досыць даўно не з’яўляўся кіруючым полацкім князем, бо да падзеяў вайны 1127 г. ім быў Давід Усяславіч, а пасля іх — Рагвалод Барысавіч (пры яшчэ жывым бацьку)9. Пагэтаму найверагодней дапусціць магчымасць адрачэння ад прастола Барыса Усяславіча на карысць, згодна са звычайнымі дынастычнымі парадкамі старажытнай Русі, старэйшага прадстаўніка ў сям’і, якім аказаўся Давід Усяславіч. Пазней, як мы ведаем, Давід быў пазбаўлены ўлады полацкім вечам, якое перадало права кіраўніцтва старэйшаму сыну Барыса — Рагвалоду. Такім чынам, падзеі, звязаныя з перадачай Сяльца, маглі адбывацца толькі у час Барысавага кіравання Полац- 8 Напр.: Чмстовмч Н. Очерк нсторпм Западно-Русской Церквм. — СПб., 1882. 4.1. С.149. 9 «Полочане же, вндя, что Мстнслав, князь велнкмй, воюет землм мх за неправду Давндову м протчмх мх князей, выслалм Давыда м co сынмн мз Полоцка... a Рохволда Бормсовмча взяв, послалн ко Мстмславу проспть, чтоб его пожаловал, на Полоцкое княженме определнл». — Татнідев В.Н. Цыт. сач. Т. 2. C.140. кам10. Нам невядома, на жаль, калі адбылася змена ўлады на полацкім княскім пасадзе, але можна здагадвацца пра яе сувязь са зменай агульнай палітычнай кан’юнктуры ў рускай дзяржаве пасля смерці Уладзіміра Манамаха 19 верасня 1125 г. і ўвакняжання Мсціслава Уладзіміравіча (Вялікага). Была, праўда, і яшчэ адна падзея, якая гэтак сама магла мець падобны вынік: суд Уладзіміра Манамаха, што адбыўся ў 1121 г. у Смаленску і меў на мэце галоўным чынам «разсмотренме несогласей м усммренме полоцкмх князей»11. Аднак гэтая дата здаецца нам малаверагоднай: занадта мала часу прайшло з мяркуемага моманту пераезду Еўфрасінні ў Полацк, a «неколмко время» азначае зазвычай у вуснах аўтара Жыція некалькі год. Такім чынам, верхнюю мяжу перадачы Сяльца пад жаночы манастыр даволі ўпэўнена вызначаем 1125-26 годам. Ніжняя жмяжа, акрэсліваецца толькі 1119 г., таму што нам невядома, колькі часу правяла Еўфрасіння ў галбцы Полацкай Сафіі. Думаецца, аднак, што наўрад ці меней пяці год, ды і дваццацігадовы ўзрост для ігуменні і фундатаркі манастыра ўяўляецца нам мінімальным12, а таму і час заснавання жаночага манастыра кладзем на 1126 г.